Malešecy

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Malešecy
němsce Malschwitz
Malešecy na karće Sakskeje
Malešecy na karće Sakskeje
DEC
Malešecy
Malešecy
Wopon
Wopon Malešec
Wopon Malešec
Zakładne daty
stat Němska Němska
zwjazkowy kraj SakskaSakska Sakska
wokrjes Budyski
wysokosć 150 metrow n.m.hł.
přestrjeń 93,27 km²
wobydlerstwo 4.714 (31. dec 2022)[1]
hustosć zasydlenja 51 wob. na km²
póstowe čisło 02694
předwólba (+49) 035932
awtowa značka BZ, BIW, HY, KM
Politika a zarjadnistwo
wjesnjanosta Matthias Seidel (CDU)
adresa Nawjes 26
02694 Malešecy
webstrona malschwitz.de
Połoženje Malešec w Sakskej
KartaČěskaDrježdźanyWokrjes ZhorjelcWokrjes MišnoWokrjes Sakska Šwica-Wuchodne Rudne horyWarnoćicyBudyšinNjedźichowBiskopicyPorchowChrósćicyKumwałdZemicy-TumicyDobruša-HuskaHalštrowska HolaHalštrowFrankenthalHodźijWulka DubrawaGroßharthauGroßnaundorfBudestecyWulke RědorjecyMalešecyHaselbachtalBukecyWojerecyKamjencKinsporkRakecyKubšicyŁužnicaŁutySwětłaŁazMalešecyNjebjelčicyNjeswačidłoNeukirch pola KinsporkaWjazońcaHornja HórkaOhornWóslinkOttendorf-OkrillaPančicy-KukowPołčnicaBóšicyRadebergRadworWorklecyRalbicy-RóžantRamnowŠěrachow-KorzymSmělna-PóckowyKamjencSepicyZałomSprjewiny DołSćenjowWołbramecyWachowWósporkWjelećinKulowBraniborskaPólska
Karta
51.23333333333314.516666666667


Malešecy (němsce Malschwitz) su wjes a přisłušaca gmejna něhdźe šěsć kilometrow sewjerowuchodnje Budyšina w Sakskej. Gmejna, kotruž Sprjewja w zapadźe přeběži, leži w Hornjej Łužicy.

Gmejna słuša do připóznateho sydlenskeho ruma Serbow w Sakskej.

Geografija[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Powětrowy wobraz Malešec (2019)

Malešanski gmejnski teritorij leži přewažnje w krajinje hornjołužiskeje hole a hatow podłu Sprjewje a Lubaty. Pjata najwjetša gmejna Budyskeho wokrjesa saha wot awtodróhi 4 na juhu nimale hač k Bjerwałdskemu jězorej na sewjeru a wot Budyskeho spjateho jězora na zapadźe hač k hórkam Wysokeje Dubrawy na wuchodźe.

Malešecy mjezuja na gmejnu Hamor (wokrjes Zhorjelc) na sewjeru, gmejnu Wysoka Dubrawa na wuchodźe, město Wóspork a gmejna Kubšicy na juhu, město Budyšin na juhozapadźe a gmejnu Wulka Dubrawa na zapadźe.

Malešanska ewangelska cyrkej

Najwjetša wodźizna gmejny je něhdyša brunicowa jama Olba pola Zubornički. Najwjetšej rěce stej Sprjewja, kotraž přeběži gmejnu wot juha do sewjera, a Lubata, kotraž so blisko Lemišowa do njeje wuliwa. K wjetšim přitokam Lubaty słušatej Albrechtowka a Kotołka. na juhozapadźe gmejny, mjez Malešecami a Delnjej Hórku, ale tež wokoło Hućiny su wjele rybjacych hatow. Stróžanski „Dom tysac hatow“ słuži biosferowemu rezerwatej jako wopytowarski centrum.

Wjes sama leži při wjacorych hatach w bahnojtej nižinje wuchodnje Sprjewje, štož wjedźeše k serbskemu prajidmu w něčim sedźeć kaž Malešecy w błóće.

Ležownostne mjena[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Michał Rostok naliči 1887 slědowace serbske ležownostne mjena: Pola Muškownje, Jackonski hat, Muškowski hat, Wulke polo, Dołhe polo, Pola wowčernje, Wulki rukaw, Mały rukaw, Rudle, Pola husćiny, Pola šibjeńcy, Hrodowski hat, Mała hora, Šatec hat, Grabec łuki, Klin, Křiwoš, Zady keŕchowa, Łuh, Biskopic hora, Přitoki, Sćeŕbošća, Pola dwej kamjenjow, Dołhi hat, Wulki hat, Krjeńcec hat, Hajki, Přemjeńki, Kuty, Wopuš, Koblanic jama, Dołha jama, Hanec kuty, Drózny hat, Čertownja (hłuboki hat), Lada, Jězory, Dubcy, Wósrancy, Kozancy, Pěčec wumjeńk, Brězyčki, Bišle, Špankec hatk, Zahrodki, Młynski hatk, Pastončka.[2]

Stawizny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Delnjomalešanski knježi dwór w lěće 1859

W sewjerowuchodźe wuhorbjenja při wuchodnym kóncu wsy njedaloko dróhi do Hliny bě so hižo 1777 předstawizniske pohrjebnišćo namakało. Najstarše wurywanki su někak 3000 lět stare. Nimo někotrych formow z pózdnjeje bronzoweje doby přewažuje keramika klasiskeje Billendorfskeje kultury ze 7. lětstotka do Chrystusa. Pohrjebnišćo na městnje, kotremuž so „stary kěrchow“ praji, wužiwaše so hač do 500 do Chrystusa. W 1990tych lětach wotkrywachu archeologojo při kromje Załhowskich hatow něhdźe 500 metrow sewjernje „stareho kěrchowa“ tež k pohrjebnišću słušace sydlišćo. To běše zdobom rědkosć za Hornju Łužicu, dokelž so tu hač dotal wjele starych pohrjebnišćow, ale jenož zrědka sydlišćo namaka.

Malešecy na sakskej karće z lěta 1824

W srjedźowěku nadeńdźeše so na ležownosći z mjenom „stary hród“ na juhozapadnej kromje Malešec wódny hród, kiž steješe při promjenju Małeje Sprjewje. Twar měješe přeměr wot 50 metrow a běše přez nasyp, kamjentnu murju a 10 metrow šěroku hrjebju škitany. Tuta je hač do dźensnišeho spóznajomna.

Prěnje historiske naspomnjenje sydlišća jako Malswiz sta so w lěće 1225. Prěnjotne staroserbske mjeno Mališovici pochadźa wot wosoboweho mjena Mališ abo Małyš, skrótšenki połneho mjena Malimir.[3]

Malešanski delni młyn

Znajmjeńša wot lěta 1280 namaka so we wsy knježe sydło, kotrež měješe tež ležownostne knjejstwo. 1564 naspomni so ryćerkubło. Malešecy wobstejachu tehdy z dweju wjesneju dźělow (Hornje a Delnje Malešecy) z dwěmaj njewotwisnymaj kubłomaj (Horni dwór a Delni dwór). Tutej kuble zjednoćištej so hakle w lěće 1756, hdyž běštej wobě we wobsydstwje knjeza von Metzrada a so 1773 wot hrabja Andreasa von Riaucour kupištej. Zjednoćenemu ryćerkubłu słušachu 291 wot cyłkownje 620 hektarow wjesnych honow. Wot toho wužiwachu so 59 ha jako haty a pastwišća. Ke kubłu słušeše tež wjeska Křiwa Boršć pola Chwaćic.

Dnja 12. apryla 1715 zničichu so tykowana cyrkwička, šula, Delnjomalešanske ryćerkubło a 14 burskich statokow přez wulki woheń, kotryž bě so w starej korčmje wudyrił.

Malešanska cyrkej bě hižo w 15. lětstotku z filialu Budyskeho tachantstwa a sta so po reformaciji z ewangelskej wosadnej cyrkwju. Dźensniši cyrkwinski twar natwari so po zničenju stareje cyrkwje w lěće 1716 na samsnym městnje a dósta 1913 nowu wěžu. Do Malešanskeje wosady słušeja nimo wsy sameje tež Hućina, Brězynka, Dobrošecy, Plusnikecy a Delnja Hórka. Do poswjećenja Chwačanskeje cyrkwje a załoženja tamnišeje wosady w lěće 1899 běchu tež Ješicy, Mała Dubrawa, Křiwa Boršć a Chwaćicy z dźělemi Malešanskeje wosady.

W bitwje pola Budyšina 20. a 21. meje 1813 běchu Malešecy z bitwišćom mjez francoskimi, ruskimi a pruskimi wójskami a spalichu so nimale dospołnje. Po nowonatwarje wsy dźěłachu tam srjedź 19. lětstotka piwarnja, pjeć palernjow, dwě korčmje, młyn a kosćetołkarnja. W 1920tych lětach wotpaleše knježi dom Hornich Malešec a bu po tym zaso natwarjeny.

W mjezywójnskim času słušachu Malešecy k srjedźišćam towaršnostneho žiwjenja ewangelskich Serbow tutych kónčin (hlej wotrězk Towarstwa). Po Druhej swětowej wójnje bu ryćerkubło wuswojene a jeho ležownosće na noworatarjow rozdźělene. W 1950tych lětach załoži so prodrustwo.

Zagmejnowanja[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

W lěće 1936 zagmejnowachu so susodne Plusnikecy do Malešec. Při gmejnskej reformje lěta 1994 dóńdźe k zjednoćenju gmejnow Bart, Budyšink, Delnja Hórka a Malešecy do noweje Malešanskeje wulkogmejny. W lěće 2013 přizamknje so susodna Hućina, tak zo wobsteji gmejna mjeztym z 23 wjesnych dźělow.

Sprjewja w Połpicy
Serbskorěčny Lutherowy pomnik pola Delnjeje Hórki

Towarstwa[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

W Malešecach skutkowachu slědowace serbske towarstwa:

Hač do dźensnišeho wobsteji wjesna skupina Domowiny.

Wobydlerstwo[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Po Arnošta Mukowej statistice mějachu Malešecy we 1880tych lětach 582 wobydlerjow, mjez nimi 554 Serbow (95%) a 28 Němcow.[5] Mjez druhim přez přićehnjenje němskorěčnych wuhnatych z wuchoda po Druhej swětowej wójnje so serbskorěčny podźěl zniži. Arnošt Černik zwěsći w lěće 1956 serbski podźěl wobydlerstwa wot 60,6%.[6] Južny dźěl gmejny słuša k teritorijej Budyskeho (ewangelskeho) dialekta, w sewjernych kónčinach so holanski dialekt rěči.

W lěće 1925 bě we wsy samej mjez nětko hižo 570 wobydlerjemi 564 ewangelskich (99%). Po ludličenju lěta 2011 bě 48% wobydlerjow Malešanskeje wulkogmejny ewangelskeje a 3% katolskeje konfesije. 49% njepřisłušachu žanomu nabožinskemu zhromadźenstwu.[7]

Gmejnske dźěle[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Ke gmejnje słušeja slědowace wjeski:

wjes wob. přer.
staroba
♀/♂a kwocient
młodych
b
kwocient
starych
c
wosoby/
domjacnosć
Bart 432 46,6 107 21 41 2,3
Brězecy 62 39,0 114 36 23 2,5
Brězyna 199 46,6 101 26 38 2,5
Brězynka 126 41,7 91 30 26 2,6
Budyšink 429 41,4 101 27 20 2,4
Bukojna 142 42,2 100 25 24 2,5
Delnja Hórka 355 47,0 99 21 34 2,4
Dobrošecy 164 47,9 91 20 36 2,5
Dubrawka 181 43,5 111 25 33 2,9
Hlina 149 43,7 107 21 28 2,7
Hućina 346 46,5 93 21 36 2,1
Lemišow 106 44,1 86 18 31 2,4
Lěskej 45 55,7 80 0 73 2,4
Malešecy 653 42,1 93 31 29 2,5
Nowa Wjes 163 47,7 96 30 47 2,5
Plusnikecy 205 45,6 103 29 35 2,4
Połpica 202 52,2 113 16 50 2,1
Přiwćicy 245 45,7 109 25 34 2,5
Rakojdy 248 43,9 100 31 28 2,8
Skanecy 78 43,8 123 28 26 2,9
Stróža 153 44,1 96 26 26 2,4
Wotpočink 12 47,1 100 13 38 2,0
Zubornička 429 47,3 125 23 41 2,3
gmejna Malešecy 5033 45,1 101 25 33 2,4
podaća po cencusu 2011; staw: 9.5.2011[8]
a: ličba mužow na 100 žonow
b: poměr ličby wosobow pod 18 lětami k 100 wosobam mjez 18 a 65
c: poměr ličby wosobow nad 65 lětami k 100 wosobam mjez 18 a 65

Politika[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Gmejna słuša k sakskemu wólbnemu wokrjesej 56 (Budyšin 5) a k zwjazkowemu wólbnemu wokrjesej 156 (Budyšin I).

Gmejnska rada[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Malešanska gmejnska rada ma tuchwilu 15 čłonow.[9] Komunalne wólby lěta 2019 mějachu slědowace wuslědki:

Strony a zjednoćenstwa 2019 2014
 % sydła  % sydła
Křesćansko-demokratiska unija Němskeje (CDU) 34,1 7 50,4 10
Swobodni wolerjo 23,1 4 20,4 4
Alternatiwa za Němsku (AfD) 20,5 1[9] - -
Swobodna demokratiska strona (FDP) 11,4 2 10,6 2
Lěwica 7,3 1 7,7 1
Bartske sportowe towarstwo 90 z.t. 3,6 0 5,8 1
Nacionaldemokratiska strona Němskeje (NPD) - - 3,4 0
cyłkownje 100,0 15 100,0 18
wobdźělenje 72,8 % 60,2 %

Wjesnjanosta[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Čestnohamtski wjesnjanosta Malešec je Matthias Seidel (CDU). Wón bu dnja 8. junija 2008 z 51,8 % hłosow za naslědnika Güntera Sodana woleny, kotryž dósta jako najsylniši přećiwny kandidat 41,2 %.[10] Při wólbach 2022 bu ze 70,1 % w zastojnstwje wobkrućeny.[11]

wólby wjesnjanosty
wólba wjesnjanosta namjet wuslědk (%)
2022 Matthias Seidel CDU 70,1
2015 67,2
2008 51,8
2001 Günter Sodan Sodan 61,2

Infrastruktura[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Bartska zakładna šula

Wobchad[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Statna dróha 109 wjedźe přez gmejnske hona a zwjazuje Malešecy a Hućinu z Budyšinom a Niskej. W zapadźe gmejny prěkuje zwjazkowa dróha 156 Delnju Hórku a Lěskej. Mjez Skanecami a Rakojdami běži awtodróha 4 přez gmejnske hona. Na železniskej čarje Lubij–Radwor z dwórnišćomaj w Hućinje a Barće jězdźachu wot 1. meje 1906 hač do nazymy 1972 wosobowe ćahi. W 1990tych lětach so čara tež za nakładny wobchad zawrě a so w lěće 2004 doskónčnje wottwari.

Kolesowanska šćežka „Serbske impresije“ wjedźe wot Barta přez Zuborničku, Stróžu, Lemišow, Załhow, Malešecy a Delnju Hórku dale do Radworja. Sprjewiny kolesowarski pućik přeprěkuje Malešanski gmejnski teritorij wot juha do sewjera a wjedźe mjez druhim přez Delnju Hórku, Malešecy, Połpicu a Nowu Wjes.

Kubłanje[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Prěnju cyrkwinsku šulu mějachu Malešecy hižo w lěće 1684. 1807 rozwučowaše tam jedyn wučer 151 dźěći z Malešec, Plusnikec a Dobrošec, kiž wšitcy serbsce rěčachu.[12] Přidatnje k starej šuli na Małomalešanskej 27 natwarichu w lěće 1900 nowu šulu při Hłownej dróze.

W Malešanskej gmejnje su hišće tři šule, a to zakładnej šuli w Hućinje a Barće a wyša šula w Malešecach. Do Hućinjanskeje šule chodźeše w šulskim lěće 2014/15 69 šulerjow, mjez nimi šěsć serbsce wuknjacych.[13] W Bartskej šuli bě w samsnym času 107 šulerjow, wot kotrychž wuknjechu 43 serbšćinu jako cuzu rěč. Malešanska wyša šula měješe w tymle lěće 333 šulerjow.

W baroknym knježim domje Delnich Malešec je wot lěta 2002 WITAJ-pěstowarnja Serbskeho šulskeho towarstwa zaměstnjena. Na samsnym městnje namaka so tež Malešanske gmejnske zarjadnistwo.

Pomniki[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Łaćonsko-serbska plata z lěta 1788 nad kěrchowskimi wrotami
  • Wopomnjenska plata woporam wuswobodźenskeje wójny lěta 1813 při nawsy.
  • Wopomnjenski kamjeń Kurtej Krjeńcej před starej šuli.
  • Pěskowcowa plata z lěta 1788 nad zachodom kěrchowa z łaćonsko-serbskim napismom.

Wosobiny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Z Malešec[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

We wsy skutkowali[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  • Hrjehor Martini (1575–1632) – farar a přełožer; 1618–1623 Malešanski farar
  • Hadam Zacharias Šěrach (1693–1758) – farar, sobuzałožer Serbskeho prědarskeho towarstwa w Lipsku, basnik, magister
  • Pětr Ponich (1716–85) – farar, cyrkwinski stawiznar
  • Samuel Bohuwěr Ponich (1748–98) – farar, awtor ludowědnych, přirodowědnych a popularnowědnych pojednanjow

Za dalšich fararjow hlej zapisk wo Malešanskej cyrkwi.

Partnerske gmejny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Partnerske gmejny Malešec su Desná pola Jabloneca w Čěskej, Gromadka pola Bolesławieca w Pólskej a Sióagárd w Madźarskej.

Literatura[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  • Trudla Malinkowa/Weldon Mersiovsky (wud.): Malschwitz. Malešecy. A Wendish Village in Lusatia. Serbin 2018, ISBN 978-1-944891-52-7
  • Malschwitz/Malešecy. W: Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft (= Werte der deutschen Heimat. Zwjazk 67). 1. nakład. Böhlau, Köln/Weimar/Wien 2005, ISBN 978-3-412-08903-0, str. 312–315.
  • Cornelius Gurlitt: Malschwitz. W: Beschreibende Darstellung der älteren Bau- und Kunstdenkmäler des Königreichs Sachsen. 31. Zwjazk: Amtshauptmannschaft Bautzen (I. Teil). C. C. Meinhold, Dresden 1908, str. 152.
  • Trudla Malinkowa: Na serbskich slědach po Malešecach. W Serbskej protyce 2019, str. 92–96

Nóžki[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  1. Aktualne ličby wobydlerstwa po gmejnach 2022; Statistiski krajny zarjad Sakskeje
  2. Michał Rostok: Ležownostne mjena. W: ČMS 40 (1887), str. 3–50, tu str. 10 (digitalizat).
  3. Walter Wenzel: Oberlausitzer Ortsnamenbuch. Domowina-Verlag, Bautzen 2008, str. 110.
  4. Siegmund Musiat: Sorbische/wendische Vereine 1716–1937. Ein Handbuch. [=Spisy serbskeho instituta, zwjazk 26] Domowina-Verlag, Bautzen 2001, str. 104sl., 265sl., 391sl..
  5. Ernst Tschernik: Die Entwicklung der sorbischen Bevölkerung. Akademie-Verlag, Berlin 1954, str. 56. → wšě wjeski
  6. Ludwig Elle: Sprachenpolitik in der Lausitz. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1995, str. 245. [1024 wobydlerjow, z nich 439 dorosćenych z aktiwnymi znajomosćemi serbšćiny, 49 z pasiwnymi, 133 serbskich dźěći a młodostnych, 403 bjez znajomosćow] → wšě wjeski
  7. Wuslědki censusa 2011 za Malešansku gmejnu: Nabožina
  8. Statistiski krajny zarjad Sakskeje: gmejna Malešecy (němsce)
  9. 9,0 9,1 Po wólbnym wuslědku móhła AfD štyri sydła wobsadźić, měješe pak jenož jeničkeho kandidata, tak zo wostanu tři sydła njewobsadźene.
  10. Wuslědki Malešanskich komunalnych wólbow dnja 8. junija 2008 na statistik.sachsen.de
  11. Wuslědki Malešanskich komunalnych wólbow dnja 7. junija 2015 na statistik.sachsen.de
  12. Peter Kunze: Sorbisches Schulwesen. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 2002, str. 38
  13. Podaća w sakskej šulowej datowej bance

Wotkazaj[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

 Commons: Malešecy – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow
  • Malešecy w Digitalnym stawizniskim zapisu městnow Sakskeje (němsce)
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije