Geografiske koordinaty
Z geografiskimi koordinatami (geografiskej šěrokosću a dołhosću) hodźi so połoženje dypka na zemi wopisać. Zemja rozdźěluje so při tym do 360 dołhostnikow a 180 šěrokostnikow. Dołhostniki běža přez sewjerny a južny čop, šěrokostniki paralelnje k ekwatorej.
Koordinatny system
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Stopnjowa syć zemje je mysleny koordinatny system na zemskim powjerchu z prawokutnje křižowacymi so dołhostnikami a šěrokostnikami. Słuži geografiskemu wobličenju pozicije, to rěka, postajenju swójskeho stejnišća. Šěrokostniki liča so při tym wot ekwatora sem, čopaj ležitej pola 90° sewjerneje resp. južneje šěriny, dołhostniki liča so wot samowólneho nuloweho meridiana na wuchod a zapad, hač do po 180°. Postajenje nuhelow je napřećiwo systemej kulowych koordinatow zwučenemu w matematice.
Do spočatka 20. lětstotka su w rozdźělnych krajach rozdźělne nulowe meridiany z wašnjom byli (na př. Ferrowy meridian wot El Hierro a Pariski meridian), dźensa so swětodaloko Greenwichowy meridian (hwězdarnja w Londonje) wužiwa.
Při dokładnym wobličenju pozicije je trjeba wobkedźbować, zo zemja kula njeje, ale přibližnje elipsoid, štož móhło přesunjenja městnow wo hač k 20 km wuskutkować. Tež móža geografiske koordinaty, po kraju, rozdźělne poćahowe systemy měć, kotrychž referencne elipsoidy su regionalnemu polu ćežitosće (Geoid) přiměrjene. Mjezynarodnje so dźensa zwjetša World Geodetic System 1984 (WGS84) wužiwa.
Karty
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]We 18. a 19. lětstotku wurunowachu geodeća wjetše regionalne wotchilenja zemskeje podoby wot idealneho elipsoida přez to, zo woni we wotpowědowacych kónčinach wobličachu najlěpje přizamkowacy elipsoid, zo so k zemskemu powjerchej we wotpowědnych kónčinach derje "přilěhowaše". Srjedźišćo tajkeho elipsoida njekryješe so z masowym srjedźišćom zemje, wobwjertna wóska wšak běše paralelnje k zemskej wósce. Koordinatny system je porno druhim tajkim elipsoidam "přesunjeny" a "zhibnjeny". Tak nastachu dźesatki geodetiskich systemow (poćahowych systemow za karty). Z wuwiwanjom satelitoweje nawigacije dyrbješe so swětodaloko jednotny system wutworić, nětčiši WGS84.
W zemskich abo mórskich kartach, kotrež bazuja nimale přeco na prjedawšich systemach, móhło podaće we wopačnym poćahowym systemje (na př. zapisowanje GPS-pozicije) zmylk tójšto stow metrow zawinować, jeli referencny elipsoid (tež kartowy datum, poćahowy system) podaća njeje samsny kaž tón karty. Tohodla ma so při dokładnych koordinatnych podaćach (hrube prawidło: lěpše hač 1 km abo lěpše hač 1 łukowa mjeńšina) poćahowy system přidać.
Koordinaty dadźa so z pomocu přihódneje transformaciskeje softwary z jednoho systema do druheho přeličić. Tajka software dyrbi parametry wobsahować, kotrež definuja wotchilenje poćahowych systemow jednoho wot druheho resp. wot WGS84 z tak wysokej kaž móžno dokładnosću.
Lětarstwo a nawtika
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Dokładniše poziciske podaća su trěbne w lětarstwje a nawtice. Tu podawaja geografisku šěrokosć a dołhosć w stopnju a łukowych mjeńšinach, na př. Zugspitze Lat = 47° 25’ N abo sewjerneje šěrokosće, Lon = 010° 59’ E abo wuchodneje dołhosće.
- Łukowe mjeńšiny so decimalnje dale poddźěleja.
- Po DIN 13312, płaćiwy za lětarstwo a namórnistwo, skrótša so geografiska šěrokosć z Lat abo staršo z φ, geografiska dołhosć z Lon abo λ. B a L normje njewotpowědujetej.
- Šěrokostna mjeńšina wotpowěduje na zemskim powjerchu čarje wot 1,852 km a definuje dołhosć mórskeje mile.
- Čara, kotraž wotpowěduje dołhostnej mjeńšinje, je na ekwatorje tež 1,852 km, pomjeńšuje so wšak do čopa z kosinusom geografiskeje šěrokosće hač na nul. Wona je potajkim wot šěrokosće wotwisna. Znutřka Europy leži čara mjez 1,0 km a 1,5 km (hlej tež wotšěrjenje[1]).
Krajměrjenstwo
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]W krajměrjenstwje su dokładnosće na centimetry požadane – tohodla njedosaha podaće w łukowych sekundach, dokelž jedna łukowa sekunda (1″) přibližnje 31 m (sěrokostne podaće) resp. 20 m (dołhostne podaće w Europje) wotpowěduje. W Němskej je so dotal połoženje krutych dypkow na milimetry dokładne jako koordinata Gauß-Krüger, poćahowane na Besselowy elipsoid podało, resp. na kónčinach NDR, wot 1950ych lět, poćahowane na elipsoid Krassowski. Wot 1990ych lět přewjedźe so přestajenje na UTM-koordinaty w ETRS89-systemje, poćahowane na GRS80-elipsoid.
Přirodne, astronomiske, elipsoidiske, geodetiske koordinaty
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Přirodne koordinaty (astronomiska šěrokosć φ a astronomiska dołhosć λ) dadźa so přez astronomiske wobličenje pozicije zwěsćić. Poćahuja so na woprawdźity lotowy směr při měrjenskim dypku. Elipsoidiske koordinaty (B, L – tež geodetiske koordinaty mjenowane) poćahuja so na směr normale wužiwaneho referencneho elipsoida. Diferenca mjez lotowym směrom a elipsoidowej normalu je zwjetša mjeńša hač 10″ a mjenuje so lotowe wotchilenje. Zwjetša njeběži ani lotowy směr ani elipsoidowa normala přez srjedźišćo zemje.
Jeli so jenož snadne žadanja na dokładnosć stajeja, na př. při zwobraznjenjach kartow w jara małych měritkach, přibližuje so zemske ćěleso za zjednorjenje přez kulu. W tutym padźe wotpowědujetej geografiska šěrokosć a dołhosć kulowym koordinatam. Jenož potom je šěrokosć nuhelow w srjedźišću zemje mjez ekwatorom a pytanym dypkom.
Stawizny
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Rozdźělenje na stopnje jako rozdźělenje połneho nuhela kruha do 360° dźe na astronoma Hypsikles z Alexandrije („Anaphorikos“, 170 př.Chr.n.) a Hipparch z Nikaia (190–120 př.Ch.n.) wróćo.
Hižo Klawdius Ptolemeus wužiwaše w swojim dźěle Geographike Hyphegesis wokoło 150 po Chr.n. stopnjowu syć z dołhostnikami a šěrokostnikami. Jeho nulowy meridian běše hač do 19. lětstotka zwjetša wužiwany Ferro-Meridian přez najbóle zapadny zemski dypk, kotryž běše tehdom znaty. Dla wjele přemałeje kalkulacije zemskeho wobjima (na wšě 30.000 km město 40.000 km) njewotchileja jeho podaća k geografiskej dołhosći wo 18°3', ale w srjedźnej Europje wo wjace hač 24° wot toho, kotryž so na Greenwich poćahuje. Jeho podaća wo šěrokosći leža z njejasnych přičinow nad korektnymi.[2] Z jedneje strony hodźi so k přesnadnemu zemskemu přerězkej Ptolemeusa, z druheje strony so dybjało, při jeho přemało wobličenym wotstawku mjez słóncom a zemju, 1210 zemskich radiusow ze stawa słónca, na přemały stopnjowy wotstawk wot ekwatora sćěhować.
Po zasowotkryću jeho dźěła Geographike Hyphegesis a jeho přełožka do łaćonšćiny w zažnym 15. lětstotku so stopnjowy system Ptolemeusa spěšnje předoby. [3]
Duarte Pacheco Pereira (1469–1533) polěpši antikne měrjenske metody za globalnu nawigaciju zakótwjenu w Acorach. Z rozdźělenjom zemjekule do španiskeje a portugalskeje hemisfery w zrěčenju wot Tordesillasa z lěta 1494 doby zaso etablěrowana stopnjowa syć politiski wuznam.
W lěće 1634 je so na El Hierro jako najbóle zapadna z Kanariskich kupow nulowy meridian přez Faro de Orchilla postajiło a hakle wot lěta 1884 předoby so w Jendźelskej meridian wot Greenwicha zwučeny wot lěta 1738 přećiwo druhim narodnym nulowym meridianam.
Nouvelle Triangulation de la France, kotraž dźe na měrjenja wot Jacques Cassini a Jean Dominique Comte de Cassini z časa do 1793 wróćo, wotmě so w běhu metrifikacije (přestajenje wšěch relewantnych měrow na meter jako standard). Nulowy meridian běži přez Paris, tak zo „Old Royal Observatory“ w Greenwichu leži pola 2° 20′ 14,025″ W (NTF), podaty w nowostopnjach. To wopřija tež decimalne rozdźělenje stopnjoweje měry do nowostopnjow, grades (nouvelle), dźensa po zakonje jako Gon (1 połnonuhel = 400 nowostopnjow).
Mjeztym zo meridian w Greenwichu je so předobył, sta so kutowa měra Gon a rozdźělenje do 400° z geodetiskim standardom w srjedźnej Europje. Kružne rozdźělenje do 360° rozumi so dźensa často jenož wobmjezowane jako terestristiske stopnjowe rozdźělenje (stopnjowa syć).
Dokłady
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- ↑ Přełožowanski namjet, hlej němski terminus Abweitung
- ↑ Claudios Ptolemaios: Geographike Hyphegesis, kap. 10. Germania Magna (Přirunaj stopnjowe podaća z tymi dźensnišich kartow)
- ↑ An alternative route to mapping history