Budyšin

**Budyšin**
němsce	Bautzen
	Budyšin na karće Sakskeje
	Budyšin na karće Sakskeje
Wopon
	Wopon Budyšina
	Wopon Budyšina
Zakładne daty
stat	Němska
zwjazkowy kraj	Sakska
wokrjes	Budyski
wysokosć	215 metrow n.m.hł.
přestrjeń	66,69 km²
wobydlerstwo	38.039 (31. dec 2023)
hustosć zasydlenja	570 wob. na km²
póstowe čisło	02625
předwólby	(+49) 03591, 035935
awtowa značka	BZ, BIW, HY, KM
Politika a zarjadnistwo
wyši měšćanosta	Karsten Vogt (CDU)
rozčłonkowanje	29 měšćanskich dźělow
adresa	Mjasowe wiki 1; 02625 Budyšin
webstrona	bautzen.de
Połoženje Budyšina w Sakskej
	Karta
	wikidata: Budyšin (Q14835)

51.18333314.416667

Koordinaty: 51° 11′ S, 14° 25′ W

Budyšin ^? / i (němsce Bautzen, delnjoserbsce Budyšyn, pólsce Budziszyn, čěsce Budyšín) je wulke wokrjesne město we wuchodnej Sakskej. Město leži při Sprjewi a je wokrjesne sydło wokrjesa ze samsnym mjenom.

Budyšin ma něhdźe 38.000 wobydlerjow, z čimž je zdobom najwjetše město wokrjesa, druhe najwjetše w Hornjej Łužicy a na dźesatym městnje w Sakskej. Něhdyša stolica Hornjeje Łužicy płaći jako kulturelne srjedźišćo Serbow a leži w serbskim sydlenskim rumje.

Stawizny Budyšina

Zažne stawizny

NĚMSKA

PÓLSKA

ČĚSKA

Zwjazk šesćiměstow w Hornjej Łužicy

Prěni raz naspomni so město w lěće 1002 w chronice biskopa Thietmara z Mjezyborja jako civitas Budusin^[2]. Dla połoženja při wikowanskej dróze Via regia, kotraž wjedźeše wot Lipska do Šleskeje, měješe město w srjedźowěku wulku wažnosć. Do juha wjedźeše tak mjenowana Čěska šćežka přez Łužiske hory do Prahi. W lěće 1018 podpisa so tu „Budyski měr“ mjez Němcami a Polakami. 1231 jewi so w dokumentach prěni raz měšćanske prawo, 1250 dósta město prawo swobodneje komuny. W lěće 1346 wutwori so Zwjazk šesćiměstow, ke kotremuž słušachu nimo Budyšina tež Zhorjelc, Kamjenc, Lubań, Lubij a Žitawa. 1391 dóstachu Budyšenjo prawo, měšćansku radu swobodnje wolić.

1400 do 1700

W lětomaj 1400 a 1408 dóńdźe k zběžkomaj rjemjeslnikow. Mjez 1429 a 1431 so město wospjet njewuspěšnje wot Husitow woblěhowaše. 1524 załoži so w Budyšinje w běhu reformacije ewangelska cyrkej. Tachantska cyrkej je z tutoho časa simultana a wužiwa so wot katolskich křesćanow runje tak kaž wot ewangelskich. W třicećilětnej wójnje (1618–1648) so město wospjet wot wšelakich wójskow wobsadźi a zniči. Wulkej měšćanskej wohenjej běštej 1620 resp. 1634. Wot 1635 słuša dotal čěskej krónje přisłušny Budyšin – a z nim cyła Hornja Łužica – do Sakskeje.

1700 do 1900

Tež spočatk 18. lětstotka dóńdźe k wjetšim wohenjam, a to 1707 a 1720. Stawiznisce poměrnje sławna je Bitwa pola Budyšina (1813). Zjednoćene wójska wojowachu tu přećiwo napoleonskim wojakam. Tutón historiski podawk rysuje tež Jan Radyserb-Wjela w swojej wobšěrnej powědce „Bitwa pola Budyšina“. 1815 so zwjazk šesćiměstow rozpušći. 1846 wotewri so železniska čara mjez Drježdźanami a Budyšinom, kotruž twarjachu tež Serbja – mjez nimi ludowy basnik Pětr Młónk – sobu. Hač do lěta 1868 rěkaše město hamtsce Budissin, hakle potom dósta dźensniše němske pomjenowanje Bautzen. 1872 nasta tu prěnja šulska hwězdarnja w Němskej. mjez 1888 a 1891 twarješe so cyrkej Marje a Marty („Čerwjena cyrkej“), mjez 1897 a 1904 Serbski dom při Lawskich hrjebjach, kotryž so pak w poslednich wójnskich dnjow lěta 1945 zniči. 1902 dósta Budyšin wot sakskeho krala Jurja tak mjenowane Rietschelowe swisle, kotrež připrawichu so na wuchodnych swislach měšćanskeho dźiwadła.

1900 do 1945

1904 wotewri so Sakski krajny chłostanski wustaw, kotryž dósta pozdźišo přimjeno „Žołta běda“. W lětomaj 1908 a 1909 natwari so Kronprincowy móst (dźensa Móst měra). 1912 zagmejnuje so něhdy serbska wjes Třělany. W lěće 1917 wopruja so 11 cyrkwinskich a swětnych zwonow brónjenskej industriji. Dwě lěće po wójnje, 1920 wotewri so Sprjewina kupjel. 1921 załoži so pod bamžom Benediktom V. biskopstwo Mišno znowa. Biskopske sydło bě Budyšin. Tachantska cyrkej sta so tak z katedralu. 1922 zagmejnuje so wjes Židow. 1928 wobnowi so křižerski procesion z Budyšina do Radworja, kotryž bě kónc 18. lětstotka wusnył. 1933, za čas nacionalsocialistow, woswjećichu prěni króć „tysaclětny jubilej“. Wuchadźišćo za to bě róčnica rozšěrjenja župy Mišno na teritorij Milčanow. 1938 dóńdźe tež w Budyšinje k pogromam přećiwo tu bydlacym židowskim měšćanam. Mnoho wobchodow so zniči, runje tak židowska modlernja na Hornčerskej hasy. 1944 nastanje wotnožka koncentraciskeho lěhwa Groß-Rosen we wagonowni. Kónc wójny wutwari so Budyšin jako „twjerdźizna“, štož wuskutkowa sylniše boje wo město. Něhdźe 10 procentow bydlenskich domow z něhdźe třećinu bydlenskeje płoniny so tak zniči. Nimo toho skóncowa so 18 mostow, 35 zjawnych twarjenjow, 46 mjeńšich zawodow a 23 srěnich zawodow. W poslednich dnjach wójny padny na woběmaj stronomaj něhdźe 6500 wojakow. Tohorunja přisadźi něhdźe 350 ciwilistow swoje žiwjenje. Statistiki wo tym pak su rozdźělne.

Powójnski čas a doba NDR

Mjez 1945 a 1950 wužiwaja wobsadnicy jastwo Budyšin I jako interněrowanske lěhwo. Je dopokazane, zo přisadźi tu w tutym času 2714 ludźi swoje žiwjenje. Mjez 1956 a 1989 přesłyšuje Stasi ludźi w jastwje Budyšin II, kotrež je dźensa jako Wopomnišćo Budyšin wopytowarjam wotewrjene.

Mjez 1966 a 1989 přewjedźe so w Budyšinje sydom festiwalow serbskeje kultury. 1969 potorhny so stare měšćanske dźiwadło z Ričelowymi swislemi. Tež wrota při Bohatej wěži so spotorhaja. W lětach 1973 do 1975 nastawa nowa sydlenska štwórć „Dr. Salvador Allende“ z něhdźe 1500 bydlenjemi. 1974 nasta spjaty jězor, kotrehož woda tři něhdyše wsy pokryje. 1975 natwari so nowe Němsko-Serbske ludowe dźiwadło. Mjez 1977 a 1987 nastawa štwórć „Strowotna studnja“ z něhdźe 5900 bydlenjemi.

Po 1989

1991 wutwori so zwjazk šesćiměstow znowa. Samsne lěto nastanje tež Załožba za serbski lud ze sydłom w Budyšinje. W lětach po přewróće ponowja so wulki dźěl twarskeje substancy stareho města, štož bazuje do dalokeje měry tež na „Wustawkowym wobzamknjenju k saněrowanju stareho města“ z lěta 1992. Wot 1994 stej tež něhdyšej wsy Delnja Kina a Sćijecy měšćanskej dźělej Budyšina. Wot 1995 wjedźe město titul „wulke wokrjesne město“. 1999 stanje so tež Mały Wjelkow dźěl Budyšina.

W lěće 2002 woswjeći město 1000. róčnicu prěnjeho naspomnjenja.

Měšćanske dźěle

Budyšin ma dźewjećadwaceći měšćanskich dźělow, z kotrychž słušeja šěsć do jadroweho města, mjeztym zo su 23 z nich zagmejnowane wjeski.

Hłowny zapis: Měšćanske dźěle Budyšina – ze statistiskimi podaćemi
Hlej tež: Lisćina Budyskich dróhow

Wobydlerstwo Budyšina

Dźensa ma Budyšin 42.199 wobydlerjow, z toho je 20.159 muskich (48 %) a 22.040 žónskich (52 %). Něhdźe 2.190 ludźi ma pódlanske bydlenje w stolicy Hornjeje Łužicy.

Wobchad

Přez Budyšin wjedu zwjazkowa awtodróha A4 a zwjazkowej dróze B6 (z Bremena do Zhorjelca) a B96 (ze Žitawy do Sassnitza). Zwjazkowa dróha B156, kotraž spočina w Ranje, kónči we wuchodnym dźělu Budyšina.

Budyšin je něhdyše železniske křižowanišćo, dźensa pak běži přez njón jenož hišće čara z Drježdźan do Zhorjelca z direktnymi ćahami do Drježdźan, Zhorjelca a Wrócławja. Budyski wotrězk železniskeje čary Budyšin–Žandow je dźensa zawrěty a čara do Wojerec bu wottwarjena.

Dalokobusy jědu štyri- do pjećkróć wodnjo z Budyšina do Berlina a wróćo kaž tež jónu přez Jarobrod do Kölna.

Twarske pomniki

Budyšin ma derje zdźeržane stare město. Jako symbolej Budyšina stej wosebje Stara wodarnja a Michałska cyrkej znatej. Wěsta wosebitosć je Bohata wěža, kotraž je na swoju dołhosć wo 1,44 m nachilena a so tohodla tež „křiwa wěža Budyšina“ mjenuje. Jej napřećo steji na tamnym boku Žitnych wikow Serbska cyrkej. Wažny twarski pomnik je tež Budyski hród (němsce: Ortenburg), kotryž steji na městnje stareho słowjanskeho hrodźišća. Tež Tachantska cyrkej je hódna wobhladanja. Wona je jedna z mało simultanych cyrkwjow w Němskej a wužiwa so wot katolskich a ewangelskich wěriwych zhromadnje. Lawska wěža při južnej kromje stareho města je najstarša wrotowa wěža w měsće; njedaloko stejaca Wjerina chěžka při Sprjewi jedne z najstaršich wobchowanych domskich. Tež Budyska radnica a Mikławšk, na kotrymž staj mj. dr. Michał Hórnik a posledni serbski biskop Jurij Łusčanski pochowanaj, stej zajimawostce Budyšina. Na Tuchorskim kěrchowje wuchodnje stareho města nadeńdu so wjele historiskich rownišćow kaž tež rowy wjacorych wuznamnych ewangelskich Serbow.

Hlej tež: Kulturne pomniki w Budyšinje

Pohlad z Mosta měra na stare město
Pohlad na Michałsku cyrkej a Staru wodarnju
Mikławšk w Budyšinje
Lawska wěža a Mniša bašta
Tachantska cyrkej swj. Pětra

Politika

Wyši měšćanosća Budyšina po 1990
mjeno	strona	hamtska doba
Christian Schramm	CDU	1990–2015
Alexander Ahrens	bjezstronski, pozdźišo SPD	2015–2022
Karsten Vogt	CDU	wot 2022

Dołholětny měšćanosta a wot 1995 wyši měšćanosta bě wot politiskeho přewróta w lěće 1990 hač do lěta 2015 bywši ewangelski diakon Christian Schramm. W awgusće 2015 bu jurist Alexander Ahrens (bjezstronski, pozdźišo SPD) jako zhromadny kandidat SPD, Lěwicy a wobydlerskeho zwjazka BBBZ za naslědnika woleny. Při wólbach 2022 dósta wón jenož 14,3 % hłosow, wuzwoleny bu dotalny šulski direktor a něhdyši frakciski předsyda CDU w měšćanskej radźe Karsten Vogt.

Město słuša k sakskemu wólbnemu wokrjesej 56 (Budyšin 5) a k zwjazkowemu wólbnemu wokrjesej 156 (Budyšin I).

Partnerske města

Worms, Porynsko-Pfalca (wot 1990)
Heidelberg, Badensko-Württembergska (wot 1991)
Dreux, Francoska (wot 1992)
Jelenia Góra, Pólska (wot 1992)
Jablonec nad Nisou, Čěska (wot 1993)

Serbske institucije w Budyšinje

W měsće namaka so wjetši dźěl serbskich institucijow. W Serbskim domje na Póstowym naměsće je sydło Domowiny, Załožby za serbski lud kaž tež Młodźinskeho towarstwa Pawk z. t.. W domje nastawa tež časopis Katolski Posoł. Tež Rěčny centrum WITAJ, kotryž stara so mjez druhim wo serbske wučbne materialije, je w Serbskim domje zaměstnjeny. Tohorunja při Póstowym naměsće, napřećo Serbskemu domej, nadeńdźe so studijo Serbskeho rozhłosa.

Na Sukelnskej hasy čo. 26 nadeńdźe so sydło Ludoweho nakładnistwa Domowina (LND), kotrehož wudźěłki předawaja so w Smolerjec kniharni, kotraž je w přizemju samsneho domu zaměstnjena. Tež redakciji Serbskich Nowin a Rozhlada so tule namakatej.

Na Budyskim hrodźe je twarjenje něhdyšeje sólnicy stejišćo Serbskeho muzeja.

Na Dwórnišćowej dróze namaka so wědomostne slědźenišćo Serbski institut ze Serbskej centralnej biblioteku a Serbskim kulturnym archiwom (SKA). Wažnej kulturnej instituciji stej tež Němsko-Serbske ludowe dźiwadło (NSLDź) a Serbski ludowy ansambl (SLA).

Bibliografija

LitDok srjedźo-wuchodna Europa (Herder-Institut Marburg)

Wotkazy

Commons: Budyšin – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow

Wikisłownik

Hlej zapisk w hornjoserbskim Wikisłowniku:
Budyšin

Oficialna webstrona Budyšina na bautzen.de (hsb.)

Žórle

↑ Aktualne ličby wobydlerstwa po gmejnach 2023; Statistiski krajny zarjad Sakskeje
↑ Budyšin w Digitalnym stawizniskim zapisu městnow Sakskeje (němsce)

Města a gmejny w Budyskim wokrjesu

[Metadaty_wobydlerstwo_DE-SN-1] Aktualne ličby wobydlerstwa po gmejnach 2023; Statistiski krajny zarjad Sakskeje

[digit-2] Budyšin w Digitalnym stawizniskim zapisu městnow Sakskeje (němsce)

[1]

[2]