Čěšćina

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Čeština
čěšćina
kraje Čěska, Słowakska
rěčnicy 12 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija Indoeuropske rěče
słowjanske rěče
zapadosłowjanske rěče
čěšćina
družina pisma łaćonski alfabet
oficielny status
hamtska rěč Čěska
rěčne kody
ISO 639-1:

cs

ISO 639-2: (B) cze (T) ces
ISO 639-3 (SIL):

ces

wikipedija
Wobdźěłać
p  d  w

Čěšćina (čeština) je zapadosłowjanska rěč, kotraž so hłownje wot Čechow rěči. Wona je najbóle přiwuzna słowakšćinje, z kotrejž twori zhromadnu podskupinu zapadosłowjanskich rěčow a nimo toho serbšćinje, pólšćinje a kašubšćinje. Čěska rěč słuša k słowjanskim rěčam w swójbje indoeuropskich rěčow.

Čěsce rěči cyłkownje wokoło dwanaće milionow ludźi, z toho w Čěskej samej něhdźe dźesać milionow a nimo toho tež w Słowakskej, Zjednoćenych statach Ameriki, Kanadźe, Němskej, Awstriskej, Awstralskej, na Ukrainje a w druhich krajach.

Čěšćina a słowakšćina stej mjez sobu derje zrozumliwej. Pisomnje datej so wobě rěči najjednorišo přez pismiki ř, ě a ů rozeznawać, kotrež jeničce w čěšćinje eksistuja, nic pak w słowakšćinje. Porno tomu ma tuta pismiki ä, ô, ľ, ĺ a ŕ, kotrež čěšćina njeznaje.

Gramatika[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Deklinacija a konjugacija so přewjedźetej z kóncowkami (a/abo małkimi změnami na kmjenje). Eksistuja wjacore deklinacije a wjacore konjugacije, ale tež mnoholičbne njeregularnosće. Słowoslěd je relatiwnje swobodny a zmóžni stilistiske diferencowanja.

Deklinacija[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Čěšćina je sylnje flektěrowaca rěč ze sydom gramatiskimi padami (nominatiw, genitiw, datiw, akuzatiw, wokatiw, lokatiw, instrumental) w singularje a pluralu. Kaž w němčinje a romaniskich rěčach móže gramatiski genus substantiwow tež při poprawom bjezsplažnych wěcach być muski abo žónski. Při tym ma čěšćina štyri genusy, a to muski žiwy, muski nježiwy, žónski a srjedźny.

Kaž we łaćonšćinje a druhich słowjanskich rěčach njeeksistuja ani definitny ani njedefinitny artikl.

Njeregularnej stej genitiw a wokatiw słowa bůh (Bóh), přirunajo z druhich muskimi žiwymi substantiwami z twjerdej kóncowku: bůh / boži (boha) / Bože (O Bože) na rozdźěl wot hoch (hólc) / hocha / hochu.

Wot wjacorych adjektiwow a participow eksistuja krótku formu a dołhu formu, kotrejž po genusy, numerusy a padźe deklinujomne su. Krótka forma ma přeco funkciju predikatiwuma a maja redukowanu paradigmu. Mjez tym so při adjektiwach krótka forma nimale jenož w powyšenym stilu wužiwa, je wužiće krótkich/dołhich formow participow w perifrastiskim pasiwje tež we wobchadnej rěči rozeznawace woznamow, na př. okno bylo zavřeno (podawkowy pasiw: wokno bu zawrjene) vs. okno bylo zavřené (stawowy pasiw: wokno bě zawrjene)

Njemała ličba substantiwow so kaž adjektiwy deklinuje.

Čěšćina ma slědowacych sydom padow, kotrychž tradicionalny slěd naličenja njeje identiski ze serbskim:

Pady w čěskej rěči
1. kdo, co? nominativ nominatiw
2. (bez) koho, čeho? genitiv genitiw
3. (ke) komu, čemu? dativ datiw
4. (vidím) koho, co? - widźu akuzativ akuzatiw
5. (oslovujeme, voláme) - wołamy vokativ wokatiw
6. (o) kom, čem? lokál lokatiw
7. (s) kým, čím? instrumentál instrumental

Dale znaje čěska rěč jednotu a mnohotu, ale tež zbytki duala su zachowane – na přikład ličbniki dvě, obě (7. pad): s oběma (se dvěma) rukama, nohama, očima, ušima (dwojota, dual); ale s oběma (se dvěma) ženami, muži.

Mjena[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Kaž w serbšćinje a druhich słowjanskich rěčach eksistuje wot wšěch swójbnych mjenow wosebita žónska forma, markěrowana najčasćišo přez sufiks -ová. W Čěskej so wona tež za mjena druheho pochada wužiwa, na př. Zdeňka Müllerová.

Geografiske mjena na -sk- su w čěšćinje stajnje neutrum a so wukónča tohodla w nominatiwje a akuzatiwje na -o: Slovensko (Słowakska), Lipsko (Lipsk), Slezsko (Šleska, polscé Śląsk). Mnoholičbne městnostne mjena na -vice su gramatisce pluraliatanta, to rěka zo steja hižo we swojej zakładnej formje w pluralu (přirunaj serbske wjesne mjena na -icy abo -ecy). Tež městnostne mjena na -nice steja husto w pluralu, nic pak přeco. Dalše mjena w gramatiskim pluralu su mjez druhim Čechy (Čechi) a Hradčany (němsce der Hradschin).

Konjugacija[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Werb ma kategorije aspekt (perfektiwny a imperfektiwny) a tempus (prezens, futur, preteritum), wosoba, numerus a modus (imperatiw, kondicional). Aspekty so zdźěla přez sufiksy (regularnje imperfektiwowanje perfektiwnych werbow), zdźěla přez prefiksy (regularnje perfektiwowanje imperfektiwnych werbow) wuprajeny, w někotryh małych padach tež přez dwěmaj rozdźělnymaj kmjenomaj.

Preteritum a imperfektiwny futur stej z formami pomocneho werba být (być) tworjenej.

  • dělal/dělala jsem 'ja činjach', dělal/dělala jsi 'ty činješe', dělali/dělaly jsme 'my činjachmy', dělali/dělaly jste 'wy činješće', ale w 3. wosobje bjez pomocneho werba: dělal 'wón činješe', dělala 'wona činješe', dělali/dělaly 'woni/wone činjachu';
  • budu dělat 'budu činić', budeš dělat 'budźeš činić' atd.

Při tym rozeznawa čěšćina (kaž tež druhe słowjanske rěče) mjez tym za zańdźenostnu formu a tym za pasiw wužiwany partizip: slyšel/slyšela jsem 'sym słyšał/słyšała', slyšen/slyšena jsem 'ja bu słyšany/słyšana'.

Numerale[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Numerale wot 21 hač do 99 so móžeja w dwojakimaj wašnjomaj rěčeć. Nimo dvacet tři (łaćonsce viginti trēs) eksistuje tež třiadvacet (němsce dreiundzwanzig). Tutón fenomen je přez lětstotkow dołhi němsko-čěski rěčny kontakt wujasnjomny.

Kaž tež w druhich słowjanskich rěčach steja substantiwy po ličbnikach wot pět (pjeć) w genitiwje plurala, jeli ličbnik w nominatiwje, genitiwje abo akuzatiwje steji, tuž na př. čtyři hrady / pět hradů (4 resp.. 5 hrodow), tři koruny / třicet korun / tři sta korun / pět set korun (3 / 30 / 30 / 300 / 500 koronow). W zbytnych padach kongruěruja ličbnik a substantiw regularnje, tuž na př. na pěti hradech (lokatiw).

Alfabet[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Čěšćina so z łaćonskim alfabetom pisa, kotremuž su so diakritiske znamješka přidružili.

Při sortěrowanju a w zapisach (telefonowa kniha) a słownikach so pismiki: Č, Ch, Ř, Š, Ž jako samostatne pismiki wobjednawaja (pismik Ch slěduje pismik H); čěski alfabet ma tohodla dohromady 31 pismikow.

Dospołny čěski alfabet je:

A a Á á B b C c Č č D d Ď ď E e É é Ě ě F f
á dlouhé á čé ďé é dlouhé é ije,
é s háčkem
ef
/a/ // /b/ /ʦ/ /ʧ/ /d/ /ɟ/ /ɛ/ /ɛː/ /ɛ, / /f/
G g H h Ch ch I i Í í J j K k L l M m N n Ň ň
chá í,
měkké í
dlouhé í el em en
/g/ /ɦ/ /x/ /ɪ/ /i:/ /j/ /k/ /l/ /m/ /n/ /ɲ/
O o Ó ó P p Q q R r Ř ř S s Š š T t Ť ť  
ó dlouhé ó kvé er es ťé  
/o/ // /p/ /kv/ /r/ /ɼ, r̝/ /s/ /ʃ/ /t/ /c/  
U u Ú ú Ů ů V v W w X x Y y Ý ý Z z Ž ž  
ú dlouhé ú ů s kroužkem dvojité vé iks ypsilon,
tvrdé ý
dlouhé ypsilon zet žet  
/u/ // // /v/ /v/ /ks, gz/ /ɪ/ // /z/ /ʒ/  


Do spinkow stajene pismiki so při sortěrowanju tak wobjednawaja kaž jim předchadźacy pismik. Tak steji na př. pět (= pjeć) před petrklíč (= kropačk). Jeli so dwě słowje jeničce přez přiwuznej pismikaj rozeznawatej, steji najprjedy słowo z jednorym pismikom a potom tamne, tuž na př. pas (= pas) před pás (= pas, wopas).

Ě, Ů a Ý nihdy njewustupuja na spočatku słowa, tohodla su wotpowědne wulke pismiki jara rědke a so jeničce wužiwaja, hdyž so cyłe słowo we wulkich pismikach pisa (na př. MĚSTO).

Pokiw: Dokelž so diakritiske znamjenja w syći přeco korektnje njezwobraznjeja, pisaja so čěske mjena husto tež bjez tajkich pisaja.

Čěske pismiki z diakritikami:

á č ď é ě í ň ó ř š ť ú ů ý ž
Á Č Ď É Ě Í Ň Ó Ř Š Ť Ú Ů Ý Ž

Čěske zwuki[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Wokale[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Eksistuja krótke a dołhe wokale.

krótka dołhe přispomnjenje
a á
e é [ɛ] / [ɛ:]
ě zmjechči (palatalizěruje) předchadne konsonanty t, d a n
i í [ı], zmjechči (palatalizěruje) předchadne konsonanty t, d a n
o ó dołhi [ɔ:] eksistuje jenož w cuzych słowach kaž balkón (balkon)
u ú/ů na słownym spočatku so znamjo ú wužiwa, w słownym nutřkownym ů, na př. únor (februar) a Bůh (Bóh)
y ý [ı], njezměni předchadne konsonanty

We wosebitych kontekstach alterněruje dołhe wokale z krótkimi, přirunaj na př. hlava (hłowa) a hlávka (hłójčka) abo mýt (myć) a myji (ja myju). Z historiskich přičinow wotpowěduje pak krótkim wokalej nic přeco wotpowědny dołhi wokal, ale poměry su zdźěla komplikowaniše. Wone so móžeja na slědowace wašnje wopisować:

a á
e é
ě í|
i í
o ů
u ú
(na słownym spočatku)
u ou
(w słownym nutřkownym)
y ý

Wosebite konsonanty móžeja funkciju wot wokalow wobsadźować a złóžki tworić: r, l a (rědko) m. To eksistuja tež słowa, kotrež jenož z konsonantow wobsahuja, na př. krk "šija", blb "hłupak" abo scvrnkls "du hast es heruntergeschnipst".

Diftongi[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

W čěšćinje eksistuja diftongi ou, au a eu. Diftong ou je tež w čěskich słowach a předewšěm swójskich mjenach časty, mjeztym zo au a eu jenož w cuzych słowach abo interjekcijach wustupujetej: poslednjej tworitej w čěskich słowach dwě złóžce, na př. w neučím "njewuču", kotrež so třizłóžkowje rěča [ˈnɛ.u.tʃiːm].

  • Diftong au so kaž w němčinje wurjekuje, na př. auto [ˈaʊ̯tɔ].
  • Při wurěkowanju diftonga ou so wotewrjeny o a njezłóžkotworny wotewrjeny u zwjazujetej;
  • Při wurěkowanju diftonga eu so wotewrjeny e a njezłóžkotworny u zwjazujetej, přirunaj leukemie [ˈlɛʊ̯kɛːmɪɛ].

Konsonanty[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

W čěskim prawopisu so rozeznawaja tradicionelnje tak mjenowane twjerde, neutralne a mjechke konsonanty. Mjechko wurěkowane (kaž w druhich słowjanskich rěčach kaž rušćinje) so pak jenož konsonanty ť, ď a ň, w zbytnych padach dźe wo historiske rozeznawanje, kotrež wězo konsekwency za prawopis ma a maćeršćinskim rěčnikam toho wuknjenje poćeža. Čěske dźěći wuknu tohodla w zakładnej šuli tute słowa z neutralnym konsonantom přednošować, w kotrychž so [i] jako y pisa (tak mjenowana vyjmenovaná abo vybraná slova resp. "wubrane słowa").

Tak mjenowane twjerde konsonanty[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

8 twjerdych konsonantow su:

Pismiki Přikłady
h hotel, Praha
ch chyba, Čech
k křeslo, vlaky
g guma, magnetofon
r ráno, dobrý
d dáme, jeden
t tabule, stůl
n noc, ten

W prawopisu so pisa po tutych konsonantach zwuk [i] z y. Wuwzaća su małe cuze słowa kaž 'chirurg', 'kilometr' a 'kino'.

Konsonant h njeje nihdy němy. Typisce zastupuje etymologiski g, na př. 'hrob' ('row', němsce 'Grab', pólsce 'grob'), noha (noha, pólsce noga). Zwuk a pismik g wustupuje porno tomu nimale jenož w cuzych słowach.

Tak mjenowane mjechke konsonanty[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

9 mjechkich konsonantow su:

Pismiki Přikłady
ž židle, leží
š šest, sešit
č černý, večer
ř středa, říká
c co, mloci
j jaký, jídlo
ď Maďarsko
ť chuť
ň skříň

Přispomnjenje: ď so rukopisnje jako dˇ, ť jako tˇ pisa.

W prawopisu so pisa po tutych konsonantach [i] kaž i.

Twjerde kónčne konsonanty so w wjazanju ze sufiksami na e a i přećiwo mjechkim wuměnjuja: Nastanje -ch + ě/i k -še/-ši, ale tež -cký k -čtí a -h + ě/i k -ze/-zi , tuž katolický Čech z Prahy / katoličtí Češi v Praze (katolski Čech z Prahi / katolscy Češa w Praze). A -k + ě/i nastanje k -ce/-ci, ale tež -ský k -ští, tuž český žák -> čeští žáci ( čěski šuler / čěscy šulerjo). Mjeztym zo za ch kaž tež za najwjetše druhe (w čěšćinje) papatalizujomne konsonanty jenož jedne paltalizěrowanski stopjeń eksistuje, na př. duch (duch) / duši (duši), eksistuja za h dwaj stopjenjej: Praha / v Praze / Pražský (Praha / w Praze / pragerisch).

Tak mjenowane neutralne konsonanty abo wobojne zwuki[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

8 neutralnych konsonantow su:

Pismiki Přikłady
b tabule, býti, bída
f fyzika, fičet
l leží, lysý, list
m mám, myš, míchat
p pán, pyšný, píchnout
s sešit, sýr, prosím
v velký, výr, vichřice
z zítra, jazyk

Po prawopisu pisa so po tutych konsonantach we "wubranych słowach" a někotrych cuzych słowach [i] jako y, hewak jako i. Konsonant f wustupuje nimale jenož w cuzych słowach. W požčonkach so wón často přez b narunuje, na př. w barva (barba).

Tekstowy přikład (Wótće naš)[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

čěšćina

Otče náš, jenž jsi na nebesích,
posvěť se jméno Tvé
Přijď království Tvé.
Buď vůle Tvá, jako v nebi, tak i na zemi.
Chléb náš vezdejší dej nám dnes
A odpusť nám naše viny
jako i my odpouštíme naším viníkům
a neuveď nás v pokušení,
ale zbav nás od zlého. Ámen

Wotkazaj[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Wikisłownik
Wikisłownik
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije