Rušćina

русский язык
Rušćina
kraje	Ruska, Běłoruska,; Zjednoćene staty Ameriki,; Ukraina a druhe
rěčnicy	255 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	indoeuropske rěče słowjanske rěče wuchodosłowjanske rěče Rušćina
družina pisma	kyriliski alfabet
oficielny status
hamtska rěč	Ruska, Kazachstan, Běłoruska
	rěčne kody
ISO 639-1:	ru
ISO 639-2:	rus
ISO 639-3 (SIL):	RUS
	karta
	Kraje, w kotrychž je rušćina hamtska abo rozšěrjena mjeńšinowa rěč
	wikipedija
	Wopytaj wikipediju w rušćinje!

Rušćina (русский язык, [ˈru.skʲɪj jɪˈzɨk] posłuchaj) je słowjanska rěč. Ruska rěč słuša k wuchodosłowjanskim rěčam a do swójby indoeuropskich rěčow a je najbliša ukrainšćinje, rusinšćinje a běłorušćinje.

Rušćina je hamtska rěč Ruskeje a słuži jako rěč mjezynarodneje komunikacije a zhromadneho dźěła mjez wulkej ličbu narodow, kiž wobydluja něhdyše republiki Sowjetskeho zwjazka (w Běłoruskej, na Ukrainje, w Kazachstanje, w Kirgiskej a w druhich krajach). Rusce rěči so nimo toho tež w Zjednoćenych statach Ameriki, w Pólskej, w Němskej, w Bołharskej atd.

Rušćina je připóznata jako jedna z pjeć oficialnych jednanskich rěčow w Organizaciji zjednoćenych narodow.

Rusce rěči 255 milionow ludźi (dźewjata najwjetša rěč w swěće, 2024)^[1], z toho w Ruskej samej wjace hač 134 miliony (2020)^[2], jako maćeršćinu — 111,5 milionow (2020)^[3].

Dialekty

Nimo jednotneje powšitkownje připóznateje spisowneje rěče rěči so hišće wulka ličba wšelakorych regionalnych dialektow.

Wšitke dialekty rozrjaduja so do třoch skupin: sewjerneje, južneje a srjedźnoruskeje předchodneje.

Narěčne wosebitosće sewjernych dialektow (ladogo-tichwinskeho, wologodskeho, archangelskeho (pomorskeho) atd.)^[4]:

zachowanje njeakcentowaneho o: [молокó] ([moloko]) "mloko"; до гó[рода] (do go[roda]) "do města";
zachowanje konsonanta g (jako w spis. rus.): но[г]а (no[g]a) "noha";
femininy wěcownikow maja w gen. sing. kóncowku -ы město južnoruskeje -е (jako w spis. rus.): возле жен[ы] (wozle žen[y]) "pola žony";
w 3. wos. prezensa werba kóncowka z twjerdym konsonantom -t (jako w spis. rus.): (он/она/оно) спи[т] (on/ona/ono spi[t]) "(wón/wono/wona) spi"; (они) спя[т] (oni spja[t]) "(wone) spja" atd.

Narěčne wosebitosće južnych dialektow (zapadneho, kursko-orjolskeho, wuchodneho (rjazańskeho) atd.)^[4]:

we wšěch złóžkach bjez přizwuka so přeměnjeja wokale а, о do jednoho zwuka — tónle zjaw so mjenuje akanje (jako w spis. rus.): [мълакó] ([məlako]) "mloko"; до гó[ръдъ] (do go[rədə]) "do města";
změna konsonanta g na γ (abo h): но[γ]а (no[h]a) "noha";
femininy wěcownikow maja w gen. sing. kóncowku -е: возле жен[е] (wozle žen[e]) "pola žony";
w 3. wos. prezensa werba kóncowka z mjechkim konsonantom -t’ : (он/она/оно) спи[т’] (on/ona/ono spi[t’]) "(wón/wono/wona) spi"; (они) спя[т’] (oni spja[t’]) "(wone) spja" atd.

Ruski alfabet

А а /a/	Б б /b/	В в /w/	Г г /g/	Д д /d/
Е е /ě/	Ё ё /jo/	Ж ж /ž/	З з /z/	И и /i/
Й й /j/	К к /k/	Л л /ł/	М м /m/	Н н /n/
О о /о/	П п /p/	Р р /r/	С с /s/	Т т /t/
У у /u/	Ф ф /f/	Х х /ch/	Ц ц /c/	Ч ч /č/
Ш ш /š/	Щ щ /šč/	ъ twjerdy pismik	ы /y/	ь mjechki pismik
Э э /e/	Ю ю /ju/	Я я /ja/

Fonetiska hódnota a přikłady^[5]:

А — армия (armija) "armeja"; дар (dar) "dar"; час (čas) "hodźina";
Б — b: большой (bol’šoj) "wulki"; b’: белый (b’elyj) "běły";
В — w: ванна (wanna) "wanja"; w’: вилка (w’ilka) "widlički";
Г — g: галка (galka) "kawka"; g’: гибнуть (g’ibnut’) "hinyć";
Д — d: дуб (dub) "dub"; d’: дело (d’elo) "dźěło";
Е — e (po konsonantach, powšitkownje porowych mjechkich kaž tež tupych sibilantach a c): небо (n’ebo) "njebjo"; вера (w’era) "wěra"; шесть (šest’) "šěsć"; жесть (žest’) "blach"; целый (celyj) "cyły"; je (na spočatku słowa, po wokalach, a po ь, ъ) ель (jel’) "šmrěk"; поесть (pojes’t’) "pojěsć"; приезд (prijezd) "přijězd"; к семье (k sem’je) "k swójbje"; отъехать (otjechat’) "wotjěć";
Ё — o (po porowych mjechkich konsonantach a po tupych sibilantach): мёд (m’od) "měd"; тётя (t’ot’a) "ćetka"; шёлк (šolk) "žida"; чёрный (čornyj) "čorny"; jo (na spočatku słowa, po wokalach, a ь, ъ): ёж (jоž) "jěž"; заём (zajom) "požčonka"; семьёй (sem’oj) "swójbu";
Ж — жаба (žaba) "krokawa"; жито (žito — ž[y]to) "žito";
З — z: запад (zapad) "zapad"; z’: зять (z’at’) "přichodny syn";
И — i, y na spočatku słowa, po wokalach, po mjechkich konsonantach a po ž, š, c: их (ich) "jich" (gen. woni); бои (boi) "boje"; липа (lipa) "lipa"; жир (žir — ž[y]r) "tuk"; цифра (cifra — c[y]fra) "cyfra"; ji po ь: Ильич (Iljič) Iljič (wot Илья Ilja — mjeno) na př. Wladimir Iljič Lenin;
Й (krótke i) — j (na kóncu słowa a před konsonantami): мой (moj) "mój"; последний (poslednij) "posledni"; край (kraj) "kraj"; чайка (čajka) "tonuška";
К — k: кора (kora) "skora"; k’: кедр (k’edr) "cedra";
Л — l: ладонь (ladoń) "dłóń"; l’: лист (l’ist) "łopjeno";
М — m: маска (maska) "maska"; m’: мясо (m’aso) "mjaso";
Н — n: новый (nowyj) "nowy"; n’: нет (n’et) "nic";
О — осень (oseń) "nazyma"; воск (wosk) "wósk"; яйцо (jajco) "jejo";
П — p: поле (pol’e) "polo"; p’: пиво (p’iwo) "piwo";
Р — r: рука (ruka) "ruka"; r’: река (r’eka) "rěka";
С — s: сова (sowa) "sowa"; s’: сила (s’ila) "móc";
Т — t: тогда (tohda) "tehdy"; t’: тело (t’elo) "ćĕło";
У — ухо (ucho) "wucho"; думать (dumat’) "myslić"; чудо (č’udo) "dźiw";
Ф — f: форма (forma) "forma"; f’: фирма (’f’irma) "firma";
Х — ch: хор (chor) "chór" kaž ch w słowje "wucho"; ch’: хирург (ch’irurg) "chirurg" kaž ch w słowje "mnich";
Ц — цапля (capl’a) "čapla";
Ч — час (čas) "hodźina";
Ш — шум (šum) "hara"; шить (šit’ — š[y]t’) "šić";
Щ — щит (ščit) "tarč";
ъ (twjerdy znak) — signalizuje, zo ma so slĕdowacy wokal čitać jako skupina j + wokal: объектив (objektiw) "objektiw"; объём (objom) "wobjim"; адъютант (adjutant) "adjutant"; объятие (objatije) "wobjeće";
Ы — y po porowych twjerdych konsonantach: мыло (mylo) "mydło"; сады (sady) "zahrody"; разгрызть (razhryzt’) "rozhrymzać";
ь (mjechki znak) — ma samsnu funkciju kaž pismik ъ: семья (sem’ja) "swójba", к семье (k sem’je) "k swójbje"; пью (p’ju) "piju"; пьёт (p’jot) "pije"; woznamjenja mjechkosć předchadźaceho konsonanta: мать (mat’) "mać"; маленький (malen’kij) "małuški"; pisa so po tradiciji po tupych sibilantach na kóncu někotrych formow: знаешь (znaješ) "wěš"; мышь (myš) "myš"; режь (r’ež) "rěž"; печь (p’eč’) "pjec";
Э (wobroćene e) — e na spočatku słowow, druhdy po wokalach a po porowych twjerdych konsonantach: этот (etot) "tón"; поэт (poet) "basnik"; мэр (mer) "měšćanosta";
Ю — u po porowych mjechkich konsonantach: люди (l’udi) "ludźo"; морю (mor’u) "morju"; ju na spočatku słowa, po wokalach a ь, ъ: юбка (jubka) "suknja"; Юрий (Jurij) Jurij; поют (pojut) "spěwaja"; бьют (b’jut) "bija";
Я — a po porowych mjechkich konsonantach: мяч (mjač) "bul"; поля (polja) "pola"; ja na spočatku słowa, po wokalach a ь, ъ: яма (jama) "jama"; Яков (Jakow) Jakub; стоят (stojat) "steja"; семья (sem’ja) "swójba";

Fonetika

Wokale

Rušćina ma 5 wokaliskich fonemow (wokale so rozeznawaja po wysokosći wertikalneho połoženja jazyka, po labializowanosći — njelabializowanosći, a po rjadach — po mĕstnje, na kotrymž je jazyk zbĕhnjeny; nalěwo — alfabet IPA; naprawo — kyriliski alfabet)^[6]^[7]:

Wertikalne połoženje jazyka	Rjad
	Prĕdni	Srjedźny	Zadni
	Njelabializowane		Labializowane
Wysoke	i / и	(ɨ / ы)	u / у
Srjedźne	e / е		ɔ / о
Niske		a / а

Wokal i wustupuje w dwĕmaj wariantomaj. Po mjechkich konsonantach a na spočatku słowa je to wokal prĕdnjeho rjada. Po twjerdych konsonantach pak srjedźneho rjada. Na př. бить (b’it’) "bić" a быть (byt’) "być"^[6].

Hornjoserbski wokal y rozeznawa so wot ruskeho y, kiž ma bóle zadnje połoženje — yazyk leži při jeho wurěkowanju w srjedźnym a zdźěla zadnim dźělu ertnicy^[8].

W njepřizwučnych złóžkach so wokale přeměnjeja (redukuja) a w někotrych padach so njerozeznawaja. W złóžce bjezpošrednje před přizwukom po twjerdych konsonantach a tež na spočatku słowa (bjez přizwuka) so přeměni о do а: вóды (wody) "wody" — в[а]дá (w[a]da) "woda"; óсень (oseń) "nazyma" — [а]сéнний ([a]seńńij) "nazymski". W zbytnych njepřizwučnych złóžkach po twjerdych konsonantach so wokalej а a о přeměnjatej do krótkeho wokala srjedźneho połoženja jazyka a srjedźneho rjada ъ (abo [ə]): гóрод (gorod) "město" — [гъра]дá ([gəra]da) "města"; связáть (swjazat’) "zwjazać" — свя́з[ъ]нный (swjaz[ə]nnyj) "zwjazany"^[9].

We wšěch njepřizwučnych złóžkach po mjechkich konsonantach so přeměnjeja wokale а, о a е do zwuka и^е (abo i^e), kotryž leži mjez i a e: пять (pjat’) "pjeć" — п[и^е]ти́ (p’[i^e]ti) "pjećoch"; вё́дра (wjodra) "bowy" — в[и^е]дрá (w’[i^e]dra) "bowa"; лéвый (l’ewyj) "lěwy" — л[и^е]вшá (l’[i^e]wša) "lěwak"^[9].

Po twjerdych konsonantach so wokal i přeměnja do zwuka srjedźneho rjada y: игрá (igra) "hra" — c [ы]гры́ (s [y]gry) "z hry"^[9].

Konsonanty

Konsonanty (37 fonemow) so dźĕla do sonornych a šumnych. Sonory su m, mʲ, n, nʲ, l, lʲ, r, rʲ, zbytne su šumne. Sonorne a šumne konsonanty so rozeznawaja po městnje artikulacje a po wašnju artikulacje (nalěwo — alfabet IPA; naprawo — kyriliski alfabet; horjeka — njespěwny konsonant; deleka — spěwny)^[7]^[10]:

po wašnju artikulacje		po mĕstnje artikulacje
		labiale		prĕdnjojazykowe			dorsale
		bi- labiale	labio- dentale	dentale	alweol.	post- alweol.	srjedźno- jazykowe	zadnjo- jazykowe
kluzile	tw.	p / п b / б		t / т d / д				k / к g / г
kluzile	m.	pʲ / п’ bʲ / б’		tʲ / т’ dʲ / д’			kʲ / к’ gʲ / г’
afrikaty	tw.				t͡s / ц [d͡z] / [д͡з]
afrikaty	m.					t͡ɕ / ч’ [d͡ʑ] / [дж’]
spiranty	tw.		f / ф v / в		s / с z / з	ʂ / ш ʐ / ж	ʝ / й	x / х [ɣ]
spiranty	m.		fʲ / ф’ vʲ / в’		sʲ / с’ zʲ / з’	ɕ: / щ: ʑ: / ж’:	xʲ / х’
nazale	tw.	m / м		n / н
nazale	m.	mʲ / м’		nʲ / н’
wibranty	tw.			r / р
wibranty	m.			rʲ / р’
laterale	tw.			l / л
laterale	m.			lʲ / л’

Gramatika

Rušćina ma šěsć padow a dwě čisle. Dual wjace nima. Při substantiwow, pronomenow a (zdźěla) ł-formow werbow ma tři genusy.

Měć

Za serbski werb měć eksistuje wosebita forma, kotraž wobsahuje prepoziciju у, genitiwnu formu wobsedźerja a formy werba быть. Wobsydstwo normalnje steji w nominatiwje.

У меня – карандаш. abo У меня есть карандаш. "Mam wołojnik."
У меня был карандаш. "Měch wołojnik."
У меня будет карандаш. "Změju wołojnik."

Při negaciji steji město nominatiwa wobsydstwa genitiw.

У меня нет карандаша. "Nimam wołojnik." (Stara warianta bě: У меня - нема карандаша.)
У меня не было карандаша. "Njemějach wołojnik."
У меня не будет карандаша. "Njezměju wołojnik."

Wěcowniki

Deklinacija substantiwow^[11]:

I. typ — muskeho rodu: стол (stol) "blido", конь (koń) "kóń"; srjedźneho rodu (kóncowki -о a -е): окно (okno) "wokno", поле (pole) "polo";
II. typ — žónskeho, muskeho a srjedźneho rodu (kóncowka -a): карта (karta) "karta", земля (zemlja) "zemja", сирота (sirota) "syrota";
III. typ — žónskeho rodu (kóncowka -ø): ночь (noč’) "nóc"; muskeho rodu: путь (put’) "puć"; ničejeho rodu (kóncowka -ja): имя (imja) "předmjeno".

Substantiwy (singular):

Pad	I. typ deklinacije				II. typ deklinacije			III. typ deklinacije
Nominatiw	стол	конь	окно́	по́ле	ка́рта	земля́	сирота́	степь	путь	и́мя
Genitiw	стола́	коня́	окна́	по́ля	ка́рты	земли́	сироты́	степи́	пути́	и́мени
Datiw	столу́	коню́	окну́	по́лю	ка́рте	земле́	сироте́	степи́	пути́	и́мени
Akuzatiw	стол	коня́	окно́	по́ле	ка́рту	зе́млю	сироту́	степь	путь	и́мя
Instrumental	столо́м	конём	окно́м	по́лем	ка́ртой, -ою	землёй, -ёю	сирото́й, -о́ю	сте́пью	путём	и́менем
Lokatiw	(о) столе́	(о) коне́	(об) окне́	(о) по́ле	(о) ка́рте	(о) земле́	(о) сироте́	(о) степи́	(о) пути́	(об) и́мени

Nóžki

↑ ^1,0 ^1,1 Eberhard D. M., Simons G. F., Fennig C. D.: What are the top 200 most spoken languages? (jendź.). Ethnologue: Languages of the World (27th Edition). Dallas: SIL International (2024).
↑ Федеральная служба государственной статистики России. Всероссийская перепись населения (2020—2021). Таблица 5. Владение языками населением наиболее многочисленных национальностей. (ruš.)
↑ Федеральная служба государственной статистики России. Всероссийская перепись населения (2020—2021). Таблица 6. Население по родному языку. (ruš.)
↑ ^4,0 ^4,1 Бромлей С. В., Булатова Л. Н., Гецова О. Г. и др. Русская диалектология / Под ред. Л. Л. Касаткина. — Москва: Academia, 2005. — С. 253—255 — ISBN 5-7695-2007-8
↑ Lopatin W. W. Krótka skica gramatiki rušćiny // Hornjoserbsko-ruski słownik = Верхнелужицко-русский словарь / Zestajał K. K. Trofimowič. Redakcija Fr. Michałk a P. Völkel — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, — 1974. — S. 513—514.
↑ ^6,0 ^6,1 Lopatin W. W. Krótka skica gramatiki rušćiny // Hornjoserbsko-ruski słownik = Верхнелужицко-русский словарь / Zestajał K. K. Trofimowič. Redakcija Fr. Michałk a P. Völkel — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, — 1974. — S. 514.
↑ ^7,0 ^7,1 Лопатин В. В., Улуханов И. С. Восточнославянские языки. Русский язык // Языки мира. Славянские языки. — Москва: Academia, 2005. — С. 451. — ISBN 5-87444-216-2.
↑ Šewc-Schuster H. Gramatika hornjoserbskeje rěče. — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, 1984. — Zwjazk 1 fonologija, fonetika a morfologija. — S. 20.
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 Lopatin W. W. Krótka skica gramatiki rušćiny // Hornjoserbsko-ruski słownik = Верхнелужицко-русский словарь / Zestajał K. K. Trofimowič. Redakcija Fr. Michałk a P. Völkel — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, — 1974. — S. 515.
↑ Lopatin W. W. Krótka skica gramatiki rušćiny // Hornjoserbsko-ruski słownik = Верхнелужицко-русский словарь / Zestajał K. K. Trofimowič. Redakcija Fr. Michałk a P. Völkel — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, — 1974. — S. 514—515.
↑ Русская грамматика / Н. Ю. Шведова (главный редактор). — М.: «Наука», 1980. — Т. I.Фонетика. Фонология. Ударение. Интонация. Словообразование. Морфология. — C. 481—482. — 789 с.

Wikisłownik

Hlej zapisk w hornjoserbskim Wikisłowniku:
Rušćina

Słowjanske rěče

wuchodosłowjanske rěče:	běłorušćina - rušćina - rusinšćina - rutenšćina † - stara wuchodosłowjanšćina † - stara Nowgorodska narěč† - ukrainšćina - zapadopolešćina
zapadosłowjanske rěče:	čěšćina - lešon kenaan † - lachšćina - pólšćina - połobšćina † - pomoršćina (kašubšćina, słowinšćina †) - serbšćina (delnjoserbšćina - hornjoserbšćina - wuchodoserbske dialekty †) - słowakšćina - šlešćina
južnosłowjanske rěče:	bołharšćina (Banatska bołharšćina) - bosnišćina - chorwatšćina (Hrodowska chorwatšćina, molišćina) - čornohóršćina - makedonšćina - serbišćina - słowjenšćina (prekmuršćina, rezijanšćina) - starocyrkwinosłowjanska rěč †
konstruowane słowjanske rěče:	Glagolica - Lydnevi - Mezislovanska - Mjezysłowjanšćina - Proslava - Ruslavsk - Slovio
fiktiwne słowjanske rěče:	Mrezisk - Seversk - Sevorian - Skuodian - Slavisk - Slavëni - Vozgian - Wenedyk
druhe:	prasłowjanšćina †
	† mortwe

[What_are_the_top_200_most-1] 1,0 ^1,1 Eberhard D. M., Simons G. F., Fennig C. D.: What are the top 200 most spoken languages? (jendź.). Ethnologue: Languages of the World (27th Edition). Dallas: SIL International (2024).

[2] Федеральная служба государственной статистики России. Всероссийская перепись населения (2020—2021). Таблица 5. Владение языками населением наиболее многочисленных национальностей. (ruš.)

[3] Федеральная служба государственной статистики России. Всероссийская перепись населения (2020—2021). Таблица 6. Население по родному языку. (ruš.)

[Русская_диалектология-4] 4,0 ^4,1 Бромлей С. В., Булатова Л. Н., Гецова О. Г. и др. Русская диалектология / Под ред. Л. Л. Касаткина. — Москва: Academia, 2005. — С. 253—255 — ISBN 5-7695-2007-8

[5] Lopatin W. W. Krótka skica gramatiki rušćiny // Hornjoserbsko-ruski słownik = Верхнелужицко-русский словарь / Zestajał K. K. Trofimowič. Redakcija Fr. Michałk a P. Völkel — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, — 1974. — S. 513—514.

[Krótka_skica_gramatiki_514-6] 6,0 ^6,1 Lopatin W. W. Krótka skica gramatiki rušćiny // Hornjoserbsko-ruski słownik = Верхнелужицко-русский словарь / Zestajał K. K. Trofimowič. Redakcija Fr. Michałk a P. Völkel — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, — 1974. — S. 514.

[Языки_мира._Славянские_языки_451-7] 7,0 ^7,1 Лопатин В. В., Улуханов И. С. Восточнославянские языки. Русский язык // Языки мира. Славянские языки. — Москва: Academia, 2005. — С. 451. — ISBN 5-87444-216-2.

[8] Šewc-Schuster H. Gramatika hornjoserbskeje rěče. — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, 1984. — Zwjazk 1 fonologija, fonetika a morfologija. — S. 20.

[Krótka_skica_gramatiki_515-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 Lopatin W. W. Krótka skica gramatiki rušćiny // Hornjoserbsko-ruski słownik = Верхнелужицко-русский словарь / Zestajał K. K. Trofimowič. Redakcija Fr. Michałk a P. Völkel — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, — 1974. — S. 515.

[10] Lopatin W. W. Krótka skica gramatiki rušćiny // Hornjoserbsko-ruski słownik = Верхнелужицко-русский словарь / Zestajał K. K. Trofimowič. Redakcija Fr. Michałk a P. Völkel — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, — 1974. — S. 514—515.

[11] Русская грамматика / Н. Ю. Шведова (главный редактор). — М.: «Наука», 1980. — Т. I.Фонетика. Фонология. Ударение. Интонация. Словообразование. Морфология. — C. 481—482. — 789 с.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]