Maćeršćina

Jako maćeršćinu woznamjenja w zažnym dźěćatstwje bjez formalneje wučby nawuknjenu rěč, prěnju rěč čłowjeka. Tuta so w swojej zwukowej podobje a gramatiskej strukturje tak hłuboko zašćěpi, zo rěčnicy swoju maćeršćinu do dalokeje měry awtomatisce wobknježa. W cyłku njemóže něhdźe wot puberty žana druha rěč tute městno hižo wobsadźić.

Psycholog Steven Pinker a linguist Noam Chomsky měnitaj, zo młody čłowjek nad přinarodźenymi strukturami disponuje (Uniwersalna gramatika), kotrež rěčne přiswojenje aktiwnje podpěraja (přirunaj generatiwna gramatika). Tutu nasadu rozšěri Jerome Bruner wo staršiski podpěranski system za rěčne přiswojenje, kotryž k tomu wjedźe, zo interakcija z mjeńšimi dźěćimi jich wuknjenje wosebje pohnuwa. Nowše přepytowanja pokazaja, zo je rěčne přiswojenje tež bjez připušćenja přinarodźenych za rěč specifiskich mozowych strukturow wujasnjomne (konekcionizm, kulturne teorije); neokorteks pokazuje w zažnych lětach wysoku plasticitu a dźěćo je přez dlěši čas regularnje pohnuwacej wuknjenskej wokolinje wustajene. Wažne při tym je, zo druzy ludźo nad přirunajomnymi duchownymi strukturami (wotpohladam, zaměram) disponuja, kotrež móže dźěćo z nimi přez rěč dźělić („Theory of Mind“, kulturna teorija wot Tomasello). Zhromadne činjenje we wjetšich skupinach zda so tež z ewolucionarneje perspektiwy być nastork k wutworjenju rěče (Dunbar).

W Zjednoćenych statach Ameriki, ale tež w druhich dźělach swěta, hodźi so tendenca wobkedźbować, zo so kóžda wosoba, kotraž ma dobre znajomosće w cuzej rěči, jako „bilingualna“ abo „multilingualna“ woznamjenja. Rěčnopolitisce hodźi so tole wobhladować jako pospyt, woprawdźitu wjacerěčnosć wulkich wobydlerskich skupin, kotrež nimo rěče majority druhu maćeršćinu rěča, porno idealizowanej jednorěčnosći powyšić. W Němskej přitrjechi to mjez druhim migrantowe skupiny powójnskeje doby.

Bilingualnosć w eksaktnym woznamje rěka, zo so druha rěč ze samsnej wysokej kompetencu nałožuje kaž maćeršćina.

Po slědźenjach neurowědomostneho instituta w La Jolla špiheluje hudźba wěsteho komponista pječa rěčnu melodiju jeho maćeršćiny. Tuž by maćeršćina swój charakteristiski raz tež hudźbje kraja spožčiła. Jeli so na přikład zwuk sćěhowaceju złóžkow we wotpowědnej rěči po wysokosći sylnje rozeznawa, da pokazuje tež hudźba wurazne zwukowe skoki.