Stara Nowgorodska narěč

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Tutón nastawk wupjelni po wužiwarjach hornjoserbskeje Wikipedije kriterije za čitanja hódny nastawk.
-[1]
Stara Nowgorodska narěč
kraje Nowgorodska federalna republika (hist.),

Pskowska federalna republika (hist.)

region zapadne dźěle Nowgorodskeje zemi
Pskowska zemja
mortwa wot XV. lětstotka; Někotre wosebitosće
su so w sewjernych narěčach zachowali.
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija indoeuropske rěče
družina pisma kyriliski alfabet
Wobdźěłać
p  d  w

Stara Nowgorodska narěč (rusce: Древненовгородский диалект) mjenuje so słowjanska narěč, kotraž wužiwaše na rěčnych pomnikach z brězoweje skory, kotrež su so w Nowgorodskim regionje Ruskeje wotkryli. Narěč wužiwaše so hač do 15. lětstotka w Nowgorodskej federalnej republice. Zapřijeće stworił je Andrej Zaliznjak. Staronowgorodska narěč wotchila so we wjele pozicijach wot starorušćiny. W dokumentach wužiwana rěč ma wjele znamjenjow, kotrež njejsu typiske za druhe wuchodosłowjanske narěče (a tež hewak za druhe słowjanske rěče).

Stara Nowgorodska zhubi so po dobyću Nowgoroda přez Moskowitow w lěće 1478. Někotre narěčne wosebitosće pak so hišće dołho na Nowgorodskim teritoriju dźeržachu (cokanje, pismik ять (ѣ) město ы w genitiwje sg. a-kmjenow atd.).

Alfabet na wopismje na brězowych skorach, 1025-1050[2]

Rěčne přiznamjenja[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Staronowgorodska narěč wuznamjenja so mjez druhim přez sćěhowace rěčne wosebitosće:

  • Modus relativus, kotryž eksistuje hewak jenož w juhowuchodnej skupinje južnosłowjanskich rěčow.

Morfologiske přiznamjenja

  • nominatiw singular o-zdónkow ma kóncowku -e (město staroruskeho -ъ), na př. brate "bratr" (přir. rusce брат (brat)), Иване (rusce: 'Иван', přir. staroruski Иванъ), старе "stary" (rusce: 'старый', přirunaj staroruski старъ), кето "štó" (rusce: 'кто', přirunaj staroruski к-ъ-то);
  • genitiwje singular а-deklinacije měješe kóncowku -ѣ město staroruskeho -ы (у женѣ město ruskeje formy у жены "pola žony").
  • Podawanje směra z pomocu datiwa bjez předłožki, na př. idi Pliskovu "dźi do Pskowa".

Fonologiske přiznamjenja

  • njepřewjedźena druha palatizacija, kotraž je hewak přiznamjo wšitkich słowjanskich rěčow, (w zdónkach — кѣле 'cyły' (přir. rusce целый, starorusce: цѣлъ), хѣде 'šědźiwy' (přir. rusce седой, starorusce: сѣдъ), před kóncowkami — na př. datiw sg. rěkě "(k) rěce" (přir. rusce (к) реке), ногѣ "noze" (přir. rusce ноге, starorusce: нозѣ), рукѣ "ruce" (přir. rusce руке, starorusce: руцѣ) atd.);
  • zdźerženje protosłowjanskeho *kv, *gv (kaž w zapadosłowjanskich rěčach). Tutej skupinje njejstej potajkim před prědnimi wokalemi do cv resp. zv přešłoj. Na př. květ "barba", гвѣзда [gvězda] "hwězda" (přirunaj rusce цвет [cvet], звезда [zvezda], starorusce: звѣзда);
  • dźělne njepřewjedźenje třećeje palatizacije /x/, na př. vьx- "wš-" (w słowach kaž wšo, wšitko, wšě), přirunaj вс- w modernej rušćinje a staroruske вьс);
  • Wotstronjenje fonologiskeho rozdźěla mjez c a č, na př. ноць "nóc" (přirunaj staroruske ночь).
  • Změna *tl a *dl na кл, гл, na př. клещь (rusce: 'лещ'), привегле (rusce: 'привёл', přirunaj staroruski привелъ). W rušćinje stej so skupinje, kaž pokazuja hornje přikłady, hewak na l zjednoriłoj. Podobne wuwiće kaž w Starej Nowgorodskej narěči eksistuje w delnjoserbskich narěčach: tłušty > kłusty, přir. tež hornjoserbske klama pódla tlama.

Přikładaj[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Kriminalny pad: Nowgorodne wopismo na brězowej skorje, čo. 109[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Wopismo na brězowej skorje čo 109, wokoło 1100, Nowgorod

(Mjez kóncom 11. lětstotka a lětom 1110, wuryte w 1954)

Originalny tekst (z přidatnymi mjezotami mjezy słowami)[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

грамота : ѡтъ жизномира : къ микѹле : кѹпилъ еси : робѹ : плъскове : а ныне мѧ : въ томъ : ѧла кънѧгыни : а ныне сѧ дрѹжина : по мя порѹчила : а ныне ка : посъли къ томѹ : моужеви : грамотѹ : е ли ѹ него роба : а се ти хочѹ : коне кѹпивъ : и кънѧжъ мѹжъ въсадивъ : та на съводы : а ты атче еси не възялъ кѹнъ : техъ : а не емли : ничъто же ѹ него :[3]

Přełožk[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

'Pismo (wot) Žiznomira (k) Mikuli: Sy w Pskowje njewólnicu kupił, a za to je mje Knjeni (za)jała. [Najskerje bě wona njewólnicu spóznała jako jednu, kotraž bě so jej kradnyła a Žiznoměr je někak do teje wěcy splećeny, snano jako swójbny Mikule abo jeho wikowanski partner.] Ale potom je družina (swójba, žona) za mnje rukowała. A nětko pósćel tomu mužej [wot kotrehož sy njewólnicu kupił] list, hač ma (dalšu) njewólnicu. [Tuta druha njewólnica by so dyrbjała přepodać knjeni za čas, w kotrymž by rubjena njewólnica jako "corpus delicti" trěbna była, doniž njeje wujasnjene, štó bě paduch.] A chcu, kupiwši kóń a sadźiwši muža knjeza na njeho, k napřećostajenju přińć. A ty, jeli hišće njejsy pjenjezy wzał, njewzmi ničo wot njeho [wot wikowarja njewólnikow, hewak móhł so plan nimo kulić.].'

Přeprošenje: Nowgorodne wopismo na brězowej skorje čo. 497[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Wopismo na brězowej skorje čo. 497, něhdźe 1340–90, Nowgorod

(mjezy 1340 a 1380; wuryte w 1972)

Originalny tekst (z přidatnymi mjezotami mjezy słowami)[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

поколоно ω гаврили ω посени ко зати моемоу ко горигори жи коумоу ко сестори моеи ко оулите чо би есте поихали во городо ко радости моеи а нашего солова не оставили да бого вамо радосте ми вашего солова вохи не осотавимо[4]

Přełožk[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Postrow wot Gawrile Posenje k mojemu swakej, kmótrej Grigori a k mojej sotře Ulita. Jeli wój tola k mojej radosći byštej do města jěłoj, a byštej naše słowo (abo našu rozmołwu?) njezabyłoj. Njech Bóh wam radosć da. My wšitcy njezabudźemy waše słowo (abo wašu rozmołwu?).

Stawizny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Stara Nowgorodska narěč wjace njewužiwaše po dobyću Nowgoroda přez Moskowitow w lěće 1478. (Při tym zhubi někotre wosebitosće hižo prjedy. Na přikład je woteběrał hustosć wužića kóncowki -e, při nominatiwje muskeho genusa.).

Někotre narěčne wosebitosće pak so hišće dołho w sewjernej ruskej narěči dźeržachu (cokanje, pismik ять (ѣ) město ы w genitiwje atd.).

Znate su předewšěm wopisma na brězowych skorach (rusce: берестяные грамоты), kotrež su zwjetša w čistej narěči napisane a jenož druhdy jewi so naddialektalny wliw a wotbłyšć cyrkwinosłowjanskich normow, a wopisma na drjewjanych "cylindriskich zamkach" měchow běrcow[5]. Někotre stare Nowgorodske dialektizmy so su tež do ćišćanych rěčnych pomnikow dóstali. Pomocliwe při rekonstrukciji narěče bě wobkedźbowanje a přeslědźenje načasnych sewjeroruskich narěčow k přirunowanju.

С историко-лингвистической точки зрения, в XI-XV вв. совокупность местных идиомов Новгородской земли образовывала пучок диалектов, развитие которого в самостоятельный язык было прервано с концом новгородской независимости и включением Новгородской земли в состав Московского государства (т. е. это своего рода предъязык, которому не суждено было развиться дальше этой фазы)[6].


Nóžki[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  1. Swójske mjeno njeje znate
  2. Wo wopismje na ruskej stronje (rus.)
  3. Informacije wo teksće 109 z ruskim přełožkom (rus.)
  4. Informacija wo teksće 497 z ruskim přełožkom (rus.)
  5. Янин В. Л.: Очерки истории средневекового Новгорода. 2008.
  6. Зализняк А. А.: Древненовгородский диалект. 2004.

Žórła[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Wědomostna literatura wo Starej Nowgorodskej narěči eksistuje dotal jenož w Rušćinje:


Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije