Serbja

Chorhoj Serbow

Serbski sydlenski rum

Serbja (tež Serbjo, delnjoserbsce Serby, łaćonsce Surbi, Surabi resp. Sorabi, němsce Sorben) su zapadosłowjanski lud, kotryž je w Němskej žiwy. Tradicionelna domizna Serbow stej Delnja a Hornja Łužica w zwjazkowymaj krajomaj Braniborska a Sakska, tak mjenowany serbski sydlenski rum.

Serbska swjedźenska drasta z Błótow

Rěče a sydlenski rum

Eksistujetej dwě spisownej rěči: hornjoserbšćina a delnjoserbšćina. Nimo toho wužiwaja so někotre narěče, kaž na přikład slepjanska. Hornjoserbšćina steji čěšćinje a słowakšćinje blisko, akutnje wohrožena delnjoserbšćina skerje pólšćinje. Dźensa je ličba rěčnikow mjez 20.000 a 30.000 a cyłkowna ličba Serbow wokoło 60.000. W Hornjej Łužicy bydli 40.000 Serbow, wosebje mjez Budyšinom, Kamjencom a Wojerecami. Tamni su w Delnjej Łužicy žiwi, a to mjez Grodkom, Choćebuzom a Błótami.

Žro hornjoserbskeje kónčiny, hdźež je serbšćina wšědna rěč w zjawnosći, su wosebje katolske gmejny Chrósćicy, Pančicy-Kukow, Njebjelčicy, Ralbicy-Róžant a Worklecy kaž tež dźěle přimjeznych gmejnow Bóšicy, Njeswačidło, Hodźij a města Kulow. Dalši centrum je Radwor. W Delnjej Łužicy tajki stabilny rěčny teritorij wjace nimamy. Wjetšinu rěčnikow delnjoserbšćiny pak namakamy w gmejnach mjez Choćebuzom a Błótami, na přikład w Bórkowach, Běłej Górje-Bělinje, Hochozy abo Janšojcach.

Hišće we wosomdźesatych lětach 19. lětstotka słušachu wulke kónčiny južnje a wuchodnje Budyšina (hač do Korzymja, Lubija a Mužakowa), kaž tež južnje a sewjernje Choćebuza k serbskorěčnemu teritorijej. Tež wuchodnje Łužiskeje Nysy, w dźensnišej Pólskej běchu hač do 20. lětstotka Serbja žiwi. Stawizniski centrum jich kultury bě Žarow (dźensa Żary). Serbska ludnosć w tym regionje bu pak po Druhej swětowej wójnje kaž Němcy wućěrjena. Zbytk bu polonizowany.

Serbska diaspora

Warianta hornjoserbšćiny bu hač do 20. lětstotka tež w małym sydlišću Serbin w Texasu rěčana, kotrež běše so w 1850tych lětach wot serbskich wupućowarjow załožiło. Dźensa je w tamnišej šuli domizniski muzej zaměstnjeny, kotryž wo stawiznach Serbow w Zjednoćenych statach informuje. Pola ludličenja 2000 poda nimo toho w Pennsylvaniskej 157 wosobow „Lusatian“ („łužisce“) jako maćeršćinu.

Dalše serbske sydlišća běchu we wšelakorych kónčinach Awstralskeje. Wot 1848 hač do 1860 wupućowaše něhdźe 2000 Serbow do kontinenta.

Politika a prawa

Prawa Serbow su zasadnje garantowane přez wustawje zwjazkoweju krajow (Sakska: Art. 5 a 6, Braniborska: Art. 25) a Serbskej zakonjej (Sakska: SächsSorbG, Braniborska: SWG). Na zwjazkowej runinje su serbske prawa zakótwjene předewšěm w protokolowej noticy Zjednoćenskeho zrěčenja z lěta 1990 kaž tež w dalšich zakonjach, mjez druhim wo wosobowych mjenach (MindNamÄndG) a sudniskej rěči (GVG).

Wot zwjazkoweju krajow Sakskeje a Braniborskeje kaž tež wot zwjazka připóznata zastupjerka serbskich zajimow je Domowina – Zwjazk Łužiskich Serbow. Serbja nimaja krute městna w parlamentach, w legislaturnej periodźe 2014–19 běchu pak štyrjo serbscy zapósłancy w sakskim krajnym sejmje (ministerski prezident Tilich, Kozel, Mikławšk, Šiman), štož bě wjace hač podźěl Serbow na wobydlerstwje. W periodźe 2019–24 staj hišće dwaj serbskaj zapósłancaj. W zwjazkowym sejmje běše hač k wólbam 2017 z Marju Michałkowej jedna serbska zapósłanča.

Při woběmaj krajnymaj sejmomaj zastupuje Rada za serbske naležnosće serbske zajimy. Tuta so w Braniborskej wot lěta 2015 přez demokratiske wólby postaja, w Sakskej woli ju krajny sejm. Wokrjesy a někotre města a gmejny maja społnomócnjeneho za serbske naležnosće abo tež serbske přirady, kotrež zastupuja serbske zajimy w zarjadnistwje.

Swójsku stronu Serbja nimaja, su pak we wšelakich stronach přez jednotliwcow zastupjeni. Na komunalnej runinje (gmejnske rady, Budyski wokrjesny sejmik) wobsteja serbske wolerske zhromadźenstwa.

Wo financowanje serbskich institucijow stara so Załožba za serbski lud, instrument zwjazka a wobeju krajow, z kotrymž so finančne srědki rozdźěleja. Hłowny gremij załožby je załožbowa rada, w kotrymž maja Serbja šěsć wot 15 hłosow. Serbskich zastupjerjow postajeja gremije Domowiny.

Nabožina

Wjetšina dźensnišich rěčnikow hornjoserbšćiny je katolskeje konfesije. Prěnjotnje bě wjetša ličba Serbow hišće w 19. lětstotku ewangelsce (86,9 % w lěće 1900), jenož Serbja w Kamjenskim wokrjesu běchu přewažnje katolscy (88,4 %). W Delnjej Łužicy pak wučinješe podźěl protestantow w tym času wjace hač 99 %. Dla spěšnišeho zhubjenja rěče a identity pola ewangelskich Serbow (w Hornjej a Delnjej Łužicy) je poměr dźensa nawopak.

Narodne symbole

Serbska chorhoj bu w lěće 1842 prěnjotnje naspomnjena. Po pansłowjanskim kongresu w lěće 1848 w Praze dósta swoje dźensniše barby. Serbska hymna je „Rjana Łužica“.

Serbsko-słowjanske styki

Kaž w zańdźenosći pěstuja so serbsko-čěske a serbsko-pólske styki tež dźensa. W Pólskej a Čěskej eksistujetej towarstwje (Společnost přátel Lužice a Towarzystwo Polsko-Serbołużyckie), kotrejž pěstujetej čěsko-serbske resp. pólsko-serbske přećelstwo. Společnost přatel Lužice wudawa samo časopis – Česko-lužický věstník. Mjez Serbami a dalšimi słowjanskimi ludami wobsteja tohorunja wuske styki. W Serbiskej wěnowaše tak mjenowany projekt Rastko Serbam cyłu elektronisku biblioteku: https://web.archive.org/web/20141207215633/http://www.rastko.org.rs/rastko-lu/index_l.html, přez kotruž móhli so zajimcy w serbiskej rěči wo Serbach informować. Projekt bu wot profesora Predraga Pipera z Běłohródskeje uniwersity připrawjeny. W tutej elektroniskej bibliotece nańdźe čitar serbiske přełožki wuznamnych serbskich spisowaćelow kaž Jurja Kocha, Jěwy-Marje Čornakec, Kita Lorenca, Jurja Brězana atd. K tomu skići elektroniska biblioteka Rastko informacije wo stawiznach, rěče a wuměłstwje Serbow.

Dwurěčna taflička

Wotkaz

 Commons: Serbja – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow