Židow
Židow (němsce Seidau) běše hač do lěta 1922 samostatna gmejna w Sprjewinym dole niže Budyskeho hrodu a słuša wot toho časa k měšćanskemu teritorijej, dźensa k měšćanskemu dźělej Zapadne předměsto.
Při zapadnym kóncu Židowa namaka so něhdyše kubło Smolicy, po kotrymž je hač do dźensnišeho dróha w Zapadnym předměsće – Smoličanski puć – pomjenowana.
Geografija[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Židow leži zwjetša na lěwym boku Sprjewje, direktnje sewjernje Budyskeho stareho města. Wobsydlene dźěle namakaja so w dolinomaj Sprjewje (při Židowskej dróze a Pod hrodom) a Jordanki (při Słonoboršćanskej dróze) we wysokosći wot přerěznje 170 metrow nad normalnej nulu. Židow bu wobmjezowany wot wyšiny stareho města na juhu, Hrodźiška na zapadźe a Kamjentneje hory na sewjerowuchodźe. Na juhu kónči historiski Židow při něhdyšim radźinym młynje niže Młynskeje bašty. Dla połoženja w Sprjewinym dole słuša Židow k mało měšćanskim dźělam, kotrež su wot wulkeje wody wohrožene.
Židowski gmejnski kěrchow namaka so na Hrodźišku a je mjez druhim pohrjebnišćo Jana Arnošta Smolerja, Marka Smolerja, Ivana Smolerja, dr. Jana Cyža, Hermana Šlecy, Jurja Winarja kaž tež Rudolfa a Helmuta Jenčec.
Ležownostne mjena[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Michał Rostok naliči 1887 slědowace serbske ležownostne mjena: Hrodźiško, Paleńki, Tóčki, Žehle, Pola stołpa, Kloric hora, Na skale, Libšic murička, Na klinach.[1]
Stawizny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Sydlišćo naspomni so w lěće 1359 k prěnjemu razej jako Sydaw. W 16. lětstotku słušeše južny dźěl (chěžki pod hrodom) jako suburbium k wićestwu Budyskeho hrodu. Tež dale w sewjeru ležaca wjeska Židow přisłušeše wokoło 1550 k wićestwu a bu wot krajneho bohotstwa zarjadowana. Někotre ležownosće při sewjernym zwisu Hrodowskeje wyšiny běchu we wobsydstwje tachantstwa. Tuž mějachu Židowčenjo tři rozdźělne prawodawstwa we wjesce, štož bě předewšěm nastupajo piwarske, rězne a palne prawa pytnyć. Hakle w lěće 1839 zjednoćichu so Židowske teritorije krajneho bohotstwa, krajneho hejtmanstwa a tachantstwa do zhromadneje gmejny. Hižo tehdy chcychu někotři Židowčenjo so do Budyšina zagmejnować, štož pak Budyska měšćanska rada 1842 wotpokaza.
Hač do lěta 1804 namakaše so Budyska třělernja na skalnym plateauwje nad wuchodnym Židowom, kotryž tohodla hač do dźensnišeho Třělernja rěka. Po hóršenjow Židowskich wobydlerjow wo harje a wohroženju přez wotražki přepołoži so třělernja do juha Budyšina.
W awgusće 1866 wudyri na Židowje a Pod Hrodom cholera. Epidemija žada sej hač do septembra tutoho lěta wjele smjertnych woporow.
1867 prosy Židowska gmejnska rada znowa wo zagmejnowanje, štož so w lěće 1870 wot Budyskeje strony zaso wotpokaza. W běhu industrializacije a dla njedostatka městna w měsće přeměnichu swoje měnjenje a po krutych jednanjach zagmejnowa so Židow w nowembru 1922 do Budyšina.
W běhu bitwy wo Budyšin zapalichu němscy zakitowarjo dnja 21. apryla 1945 předměsto Židow, zo bychu dalšemu postupej sowjetskich jednotkow na hród a třělernju zadźěwali.
Městne mjeno[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Po Arnošće Muce pochadźa mjeno Židow pak wot serbskeho słowa žid, pak wot słowa žida, za čož pak žadyn historiski zakład njedawa. Mjenowědnikaj Ernst Eichler a Hans Walther mataj pochad wot staroserbskeho žid („ćečity, běžity“, přirunaj židki abo rusce žiža, „błóto, bahno“) za prawdźepodobniši, přetož leži Židow w bahnojtej dolinje Sprjewje při wuliwanju Jordanki.
Wobydlerstwo[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Po Mukowej statistice měješe Židow we 1880tych lětach 2662 wobydlerjow, wot kotrychž běchu 1976 Serbow (74 %) a 686 Němcow.[2] W lěće 1910 bydlachu hižo nimale 3500 wobydlerjo na Židowje.[3]
W 19. lětstotku wobhospodarješe Ochranowska bratrowska wosada na Židowje swoju jeničku societu na dźensnišim Budyskim teritoriju. Na rozdźěl wot Židowskeje gmejny njebě město skutkowanju nabožinskeje konkurency ewangelsko-lutherskeje cyrkwje w Budyšinje přihłosowało.
Infrastruktura[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Židowska dróha stwori dźensa najkrótši zwisk mjez nutřkownym městom a awtodróhu 4, je pak jara wuska a njepřewidna. Po hóršenju na Židowje bydlacych zawrě so dróha w lěće 2007 za přechodny wobchad.
Židow měješe hač do lěta 1965 zastanišćo při dźensa zawrjenej železniskej čarje Budyšin–Wojerecy. Wottam wjedźeše mjez 1893 a 1994 tak mjenowana Sprjewinodołska železnica jako industrijowa železnica k Židowskim fabrikam při Sprjewi.
Wosobiny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
- Pětr Ponich (1716–1785), farar a cyrkwinski stawiznar
- Handrij Nyča (1731–1795), pućowacy a wučenc, sakski dwórny radźićel
- Jan Jakub Pětška (1743–1823), diakon a wudawar biblije
- Jan Arnošt Smoler (1816–1884), filolog, spisowaćel a nakładnik; bydleše přez 20 lět na Židowskej čo. 40
- Jan Radyserb-Wjela (1822–1907), basnik a spisowaćel; narodźi so na Židowskej čo. 15
- Ernst Bohuwěr Sommer (1826–1878), wučer, spisowaćel a studentski prócowar
- Marko Smoler (1857–1941), redaktor Serbskich Nowin a narodny prócowar; narodźi so na Židowskej čo. 40
- Agnes Stavenhagen (1860–1945), sopranistka a komorna spěwarka; zemrěta na Židowje
- Korla Awgust Räda (1864–1946), zahrodnik, krajinowy architekt a dendrologa w Budapesće; narodźeny w Jaseńcy, wotrostł na Židowje
- Jurij Křižank (1868–1938), farar, domiznowědnik a kulturny stawiznar
- Jan Wilhelm Buk (1869–1945), sakski politikar, ministerski prezident
- Jurij Hajna (1877–1952), moler a raděrowar
W domje na Židowskej dróze čo. 28 narodźi so 1807 Amalija Šołćic, pozdźiša mandźelska fararja Handrija Bróska, znata ze Zejlerjoweho spěwa „Lubka lilija“, kotryž so na nju poćahuje.[4]
Žórła[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
- ↑ Michał Rostok: Ležownostne mjena. W: ČMS 40 (1887), str. 3–50, tu str. 16 (digitalizat).
- ↑ Ernst Tschernik: Die Entwicklung der sorbischen Bevölkerung. Akademie-Verlag, Berlin 1954, str. 59. → wšě wjeski
- ↑ Židow w Digitalnym stawizniskim zapisu městnow Sakskeje (němsce)
- ↑ Trudla Malinkowa: Serbski Židow. W: Pomhaj Bóh 8/2019, str. 6
Wotkaz[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Commons: Židow – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow
Błohašecy | Bobolcy | Bolborcy | Bórk | Bozankecy | Ćichońca | Ćemjercy | Debrikecy | Delni Wunjow | Delnja Kina | Horni Wunjow | Hornja Kina | Južne předměsto | Lešawa | Lubochow | Mały Wjelkow | Nadźanecy | Nowe Małsecy | Nutřkowne město | Sćijecy | Sewjerowuchodny wobkruh | Słona Boršć | Smochćicy | Strowotna studnja | Wownjow | Wuchodne předměsto | Wulki Wjelkow | Wuricy | Zajdow | Zapadne předměsto (ze Židowom)