Delni Wujězd

**Delni Wujězd**
Uhyst/Spree
	wjesny wopon
	Połoženje Delnjeho Wujězda na karće Hornjeje Łužicy
	Połoženje Delnjeho Wujězda na karće Hornjeje Łužicy
gmejna:	Hamor
zagmejnowanje:	2007
wjesny předstejićer:	Frank Knobloch
wobydlerstwo:	627 (30. nowembra 2020)
přestrjeń:	30 km²
wysokosć:	132 metrow n.m.hł.
	51.36333333333314.508888888889132 Koordinaty: 51° 21′ 48″ S, 14° 30′ 32″ W
póstowe čisło:	02943
předwólba:	035728
	wobydler/ka:; Delnjowujězdźan/-ka
	adjektiw:; Delnjowujězdźanski
	skłonowanje:; Delnjeho Wujězda, Delnemu Wujězdej, Delni Wujězd, Delnim Wujězdom, w Delnim Wujězdźe
	Wujězdźanski hród Wujězdźanski hród
	wikidata: Delni Wujězd (Q703140)

Delni Wujězd (němsce Uhyst/Spree, 1936–47 Spreefurt) je wjes w sewjeru sakskeho wokrjesa Zhorjelc a słuša ke gmejnje Hamor. Leži 132 m nad mórskej hładźinu při Sprjewi a Bjerwałdskim jězorje. Ma 627 wobydlerjow.^[2]

Stawizny

Prěnje historiske naspomnjenje jako Ugezd je z lěta 1418.^[3] Za Serbstwo bě Wujězd wosebje wuznamny dla Gersdorffskeho předarskeho a wučerskeho seminara, kotryž běše so w Klukšu załožił a wot lěta 1745 we Wujězdźanskim „nowym hrodźe“ zaměstnjeny.

Přez wobzamknjenja Wienskeho kongresa přidźěli so dotal k Sakskej słušacy sewjerny dźěl Hornjeje Łužicy z Delnim Wujězdom w lěće 1815 Pruskej.

W februarje 1921 załožichu Wujězdźenjo serbske towarstwo „Zahrodka“ a dnja 11. meje 1924 tež sokołsku jednotu. Kaž wšěm serbskim towarstwam bu jemu w lěće 1937 jeho dźěławosć zakazana. W 1980tych lětach bu Wujězdźanskej Domowinskej skupinje čestne mjeno „Zahrodka“ spožčene, kotraž pak po přewróće swoju dźěławosć zastaji. Dnja 19. februara 2021, dokładnje sto lět po prěnjej „Zahrodce“, załoži skupina wobydlerjow z Delnjeho Wujězda a wokolnych wsow nowe towarstwo z mjenom „Zahrodka 1921“, kotrež přistupi krótko po tym Domowinje.

Posledni wobsedźer Wujězdźanskeho ryćerkubła, z 3670 hektarami jedne z najwjetšich w Hornjej Łužicy, bě Herbert Kluge, kotryž bu z rólnej reformu po Druhej swětowej wójnje wuswojeny.^[4]

Wobydlerstwo

Po statistice Arnošta Muki měješe Delni Wujězd we 1880tych lětach cyłkownje 460 wobydlerjow, z nich 385 Serbow (84 %) a 75 Němcow.^[5] W cyłej Wujězdźanskej wosadźe chodźachu tehdy 1238 wosadnych k serbskej a 222 k němskej spowědźi.^[6]

Arnošt Černik zwěsći w lěće 1956 serbski podźěl wobydlerstwa wot jenož hišće 45,1 %.^[7]

Gmejna

W lěće 1974 so Tranje a Lipiny do Wujězda zagmejnowachu; 1978 sćěhowa – krótko do swojeho wotbagrowanja – Łućo. Po přewróće přidruži so při gmejnskej reformje 1994 hišće Manjow z wjesnym dźělom Rudej, tak zo słušachu nětko wšě wjeski Delnjowujězdźanskeje wosady tež do samsneje politiskeje gmejny. Hromadźe přińdźechu gmejnske dźěle w lěće 2007 k nowej wulkogmejnje Hamor, jeničce Lipiny běchu so hižo 1996 do Łaza přerjadowali.

Cyrkej
Skulptura
Wujězdźanski ludowy park

Wopon

Wopon Delnjeho Wujězda nasta po Druhej swětowej wójnje a pokazuje karpa jako symbol za historiski wuznam rybarstwo w hatach wokoło wsy kaž tež z emblema Domowiny přewzaty lipowy sadźenk z třomi łopjenami jako symbol serbskeho ludu.

Kubłanje

Za čas NDR měješe Delni Wujězd Polytechnisku wyšu šulu, do kotrejež chodźachu tež dźěći z Manjowa, Rudeje, Łuća, Šepšec, Tranjow, Bjerwałda a Sprjowjow. We 1980tych lětach wobdźěleše so hišće někak štwórćina šulerjow na serbskej wučbje. Po přewróće zwosta jenož hišće zakładna šula, kotraž bu pak po šulskim lěće 1996/97 tohorunja zawrjena.

Dźensa je najbliša zakładna šula w Hamorje. Přichodnej šuli ze serbskorěčnym poskitkom stej w Hućinje a Rakecach.

Wobchad

W Delnim Wujězdźe nadeńdźe so zastanišćo při železniskej čarje Wojerecy–Zhorjelc. Linija OE 64, tak mjenowany shuttle jězorina-Nysa, zwjazuje Wujězd z woběmaj městomaj.

Nimo toho wjedźe tež zwjazkowa dróha 156 (Budyšin–Běła Woda) přez wjes. Statna dróha S 108 zwjazuje Wujězd z Wojerecami.

Wosobiny

We Wujězdźe so narodźiłoj

Jurij Šěrc (1634–74) – farar, kěrlušer
Jan Handrij Wyrgač (1740–99) – presbyter bratrowskeje wosady
Gustaw Mertin (1901–84) – hórnik, wjesnjanosta 1945–62, čłon Sakskeho krajneho sejma (SED); wopodstatni w februarje 1948 prěni Serbski zakoń w sejmje

We Wujězdźe skutkowali

Friedrich Caspar z Gersdorfa (1699–1751) – zemjan, spěchowar šulskeho kubłanja mjez wjesnym ludom; wobsedźer Wujězdźanskeho hrodu
Johann Gottfried Schmutz (1715–1798) – farar, słownikar a rěčnicar; wot 1744 do 1748 we Wujězdźanskej wosadźe
Jurij Łahoda (1730–1817) – wučer a kantor, přełožowar; wot 1743 do 1750 šuler Wujězdźanskeho internata
Handrij Suška (1795–1843) – seminarski wučer a organizator ludoweho šulstwa; 1816–25 nawoda Wujězdźanskeho wustawa
Křesćan Kulman (1805–1869) – wučer, pedagog a spisowaćel; 1831–69 tu kantor a wučer
Michał Domaška (1820–1897) – farar a pěsnjer; 1846–49 tu pomocny prědar
Gustaw Julius Ryćer (1831–19..) – farar, sobuzałožer Serbskeje prědarskeje konferency w Pruskej; 1862–1909 we Wujězdźe
Jan Lajnert (1892–1974) – wučer, basnik a spisowaćel; 1922–35 tu wučer

Hlej tež

Kulturne pomniki w Delnim Wujězdźe

Literatura

Uhyst an der Spree/Delni Wujězd. W: Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft (= Werte der deutschen Heimat. Zwjazk 67). 1. nakład. Böhlau, Köln/Weimar/Wien 2005, ISBN 978-3-412-08903-0, str. 164–168.

Žórła

↑ staw: 30. nowembra 2020; Podaća Hamorskeje gmejny na swojej webstronje
↑ 30. nowembra 2020; Podaća Hamorskeje gmejny na swojej webstronje
↑ Delni Wujězd w Digitalnym stawizniskim zapisu městnow Sakskeje (němsce)
↑ Uhyst. Delni Wujezd. 3. wudaće "Wujězdźanskich brošurow", 1979, str. 25
↑ Ernst Tschernik: Die Entwicklung der sorbischen Bevölkerung. Akademie-Verlag, Berlin 1954, str. 94. → wšě wjeski
↑ Arnošt Muka: Statistika Łužiskich Serbow. Wobličenje a wopisanje hornjo- a delnjo-łužiskeho Serbowstwa w lětach 1880–1885. Budyšin 1884–86, str. 177
↑ Ludwig Elle: Sprachenpolitik in der Lausitz. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1995, str. 250. [914 wobydlerjow, z nich 244 dorosćenych z aktiwnymi znajomosćemi serbšćiny, 56 z pasiwnymi, 112 serbskich dźěći a młodostnych, 502 bjez znajomosćow] → wšě wjeski

Wotkaz

Commons: Delni Wujězd – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow

Gmejnske dźěle Hamora

[1] staw: 30. nowembra 2020; Podaća Hamorskeje gmejny na swojej webstronje

[2] 30. nowembra 2020; Podaća Hamorskeje gmejny na swojej webstronje

[digit-3] Delni Wujězd w Digitalnym stawizniskim zapisu městnow Sakskeje (němsce)

[4] Uhyst. Delni Wujezd. 3. wudaće "Wujězdźanskich brošurow", 1979, str. 25

[5] Ernst Tschernik: Die Entwicklung der sorbischen Bevölkerung. Akademie-Verlag, Berlin 1954, str. 94. → wšě wjeski

[6] Arnošt Muka: Statistika Łužiskich Serbow. Wobličenje a wopisanje hornjo- a delnjo-łužiskeho Serbowstwa w lětach 1880–1885. Budyšin 1884–86, str. 177

[7] Ludwig Elle: Sprachenpolitik in der Lausitz. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1995, str. 250. [914 wobydlerjow, z nich 244 dorosćenych z aktiwnymi znajomosćemi serbšćiny, 56 z pasiwnymi, 112 serbskich dźěći a młodostnych, 502 bjez znajomosćow] → wšě wjeski

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]