Lubijska narěč

Lubijska serbska cyrkej w lěće 1836

Lubijska narěč je mjeztym wotemrěta juhowuchodna narěč hornjoserbšćiny, kotraž je so hač do srjedź 20. lětstotka w serbskich wsach wokoło hornjołužiskeho města Lubij rěčała. Typiske za Lubijsku narěč běchu někotre fonetiske a zdźěla gramatiske archaizmy, dla kotrychž běše narěč starosłowjanšćinje bliša hač hornjoserbska standardna rěč. Wuchadźa so wot toho, zo zemrěchu posledni maćernorěčnicy Lubijskeje narěče w 1960tych abo 1970tych lětach.

Połoženje

Tuta karta serbskich narěčow bazěruje na dźěle Hinca Šewca z lěta 1968, jako płaći Lubijska narěč hižo jako wotemrěta, čehoždla njeje přispomnjena

Hišće kónc 19. lětstotka běchu někotre wjeski zapadnje a sewjerozapadnje Lubija zwjetša serbske, kaž na přikład Dažin, Wolešnica a Wujezd, mjeztym zo bě wobydlerstwo města samoho hižo ze starodawna zwjetša němskorěčne. We wsach dale na wuchod, kaž w Ketlicach, Hłušinje abo Bělecach, bě serbšćina w tym času hižo mjeńšinowa rěč a wužiwaše so zwjetša jenož hišće wot staršich wobydlerjow. Serbja tutych kónčin z wjetšeho dźěła žane wukubłanje w maćernej rěči njemějachu, tak zo wobknježachu jenož wjesnu narěč, kotraž so wot na Budyskej narěči bazěrowaceje standardneje rěče we wěstych dypkach rozeznawaše.

Rozdźěle k standardnej rěči

Sufiks -i

Jan Arnošt Smoler wopisa w přiwěšku swojeho hromadźe z Leopoldom Hauptom wudateho spisa Volkslieder der Wenden in Ober- und Niederlausitz někotre markantne rozdźěle. Tak njerealizowaše so adwerbialna kóncowka kaž w standardnej serbšćinje ze sufiksom -je, ale z -i, na přikład stajni město stajnje. Kóncowka na -i jewješe so tež w nominatiwje někotrych substantiwow, na přikład dawani město dawanje abo mysli město mysle.

Prefiks wu-

Standardny prefiks wu- realizowaše so w Lubijskej narěči zwjetša jako wy- (n.př. wydać město wudać, wymjo město wumjo). Smoler skedźbni na to, zo bě wurjekowanje jako wy- bóle njeskažene hač standardne wu-. Pozdźišo přiměrichu so tež w standardnej rěče zaso někotre słowa staršemu etymologiskemu prawopisej (wusoki → wysoki).

Wurjekowanje pismika ć

Hinak hač na přikład w serbskochorwatšćinje moderna serbska standardna rěč nastupajo wurjekowanja rozeznawanje pismikow č a ć hižo njeznaje. Druhi pismik je so ze starosłowjanskeho -ть (něhdźe -tj) wuwiło a jewi so na přikład jako infinitiwna kóncowka werbow. W rušćinje je so tuta kóncowka hač do dźensnišeho w samsnej formje wobchowała; w druhich słowjanskich rěčach so wot toho wotchila. Mjeztym zo je regularna infinitiwna kóncowka w modernej hornjoserbšćinje kaž tež w susodnej pólšćinje na -ć, bě so w Lubijskej narěči wurjekowanje jako -tj abo samo -cj wobchowało, potajkim ze starosłowjanšćiny znaty rozdźěl mjez č a ć (n.př. pytacj město pytać; z miłostje město z miłosće atd.)

Datiwowa kóncowka muskeho rodu

Datiwowa kóncowka na -ej pola muskich žiwych substantiwow, kotraž je w tej formje w hornjoserbskim standardźe z wašnjom, realizowaše so w Lubijskej narěči zwjetša jako -owi, kaž w susodnej čěšćinje (n.př. synowi město synej, kralowi město kralej).

Pismowstwo

W Lubijskej narěči so lědma pisaše. Přispomnjenja hódne, přetož chětro zažne, wuwzaće bě přełožk Lutheroweho katechizma Wjacława Warichiusa z lěta 1595, kotryž bě so – pochadej přełožowarja wotpowědowace – w Lubijskej narěči napisał. Tež přełožk sedmich pokutnych psalmow wot Hrjehorja Martini bě lubijski. Tutej zažnej spisaj słušatej k docyła najstaršim znatym serbskim spisam a nastaštej tuž w tym času, hdyž njebě serbšćina hišće standardizowana. Naslědowacy awtorojo a rěčespytnicy orientowachu so z wjetšeho dźěla na hižo eksistowacym pismowstwje, tak zo stawaše so Lubijska narěč najebać nakromneho połoženja hromadźe z Budyskej narěču ze zakładom hornjoserbskeje spisowneje rěče.

Žórło

• Joachim Leopold Haupt, Johann Ernst Schmaler: Volkslieder der Wenden in der Ober- und Nieder-Lausitz. J. M. Gebhardt, 1841, str. 277sl. (přehlad pola Google Books)