Białystok

Białystok
swójske mjeno	Białystok
	Białystok na karće Pólskeje
	Białystok na karće Pólskeje
Wopon a chorhoj
wopon	chorhoj
Zakładne daty
stat	Pólska
wojewódstwo	Podlaska
wysokosć	120–160
přestrjeń	102,12 km²
wobydlerstwo	297.356 (30. jun 2019)
hustosć zasydlenja	2912 wob. na km²
póstowe čisło	15-001–15-899
předwólba	(+48) +(48) 85
awtowa značka	BI
adresa	ul. Słonimska 1; 15-950
webstrona	bialystok.pl
Politika
měšćanski prezident	Tadeusz Truskolaski

53.13333333333323.15

Koordinaty: 53° 8′ S, 23° 9′ W

Białystok (pólske wurjekowanje [bʲaˈwɨstɔk], znate tež pod druhimi mjenami) je najwjetše město w sewjerowuchodnej Pólskej nad rěku Biała, hłowne město Podlaskeho wojewódstwa, blisko hranicow k Běłoruskej a Litawskej. Město je zarjadniske, hospodarske, wědomostne a kulturne srjedźišćo regiona a z nimale 300.000 wobydlerjemi dźesate najwjetše město Pólskeje.

Wo měsće

Mjezy hłownymi městami wojewódstwow Białystok je 2. najhusćišo wobydlene, 11-a bóle čłowjekopołne a 13-a bóle šěroke w Pólske.

Wono je wobdźělnik pola: Unija Pólskich Metropolow, Euroregion Niemen, Eurocities, ale je tež sydło "Fondajxo Verdaj Pulmoj" Pólskeje. Białystok je srjedźišćo komercielnych kontaktow z wuchodnej Europu. Funguje w nim "Centro al Promocio de Orienta Merkato".

Geografiske přičiny (město leži blisko Litawskeje, Běłoruskeje a Ruskeje) a historiske wobstejnosće stej specifiski charakter města Białystok zawinował. Za čas lětstotkow su žiwi tu ludźo wšelakich kulturow, nacijow a nabožinow byli.

Město a swoja wokolina formujetej Białystokowy měšćanski kopjenski rum. Białystok je wulke srjedźišćo tekstiloweje, zežiwjenskeje, mechaniskeje, chemiskeje a drjewoweje industrije.

Něhdźe 32% přestrjenje Białystoka je zeleni - parki, zelenišća a 1779 hektarow lěsow kreěruja dobry mikroklimat. W kopjenskim rumje leži tež dźěl nacionalneho parka. Dla tajkeho jónkróčneho susodstwa bu Białystok w lěće 1993 jako prěnje pólske město přeprošowane k projektej Reto de Sanaj Urboj Monda Organizajxo pri Sano. W Białystoku skutkuja wjace hač 570 njestatnych organizacijow.

Najbliže lětanišćo je we Waršawje.

Mjena

Po legendźe, Białystok swoje mjeno dołži litwiskim wójwodźe Gediminas. Wójwoda bě tury w lěsu honił. Wotpočujcy pódla lěsneje rěčki, wón prajił: čista, běła rěka. Natwarimy kubło tu, abo załožujmy wjes. Rěka Biała (běła) běži hač do nětko přez město. Po słowje Białystok w staropólskej rěči woznamjenja běła skłonina (wot kotrejež běži woda) abo čista rěka.

W druhich rěčach wono so mjenuje: běłorusce Беласток (Bjelastok); jiddisce ביאַליסטאָק (Bjalistok), hebrejsce ביאליסטוק, litawsce Balstogė, rusce Белосток (Bjelostok)). Zamenhof sam w Esperantorěčnych rozmołwach wužiwad mjeno Belostoko kotrež pochadźa wot ruskeho (w swojim času oficialne) mjena města.

Stawizny

Prěnje sydlišća w městnje, hdźež nětko leži město, pochadźaja z kamjentneje doby. Ze železoweje doby pochadźaja wulke ??kurganoj, najskerje rownišća ??militestroj, pódla nětčišeje wsy Rostołty. Městno bě při ??trako mjez dwěmaj morjomaj ležało: Baltiske a Čorne a tam so kultury měšałe mjeztym pólska, ruteniska a pruska.

W 14. lětstotku městno je dźěl Litwy počinało. Po ??Kreva Uniji (1385) Litwa je so k křesćanskim kraju wuwiwała a w białystokowy region započina wustupować křesćanski putnicy. Prěnje pisomne přispomnjenje wo Białystoku pochadźa z lěta 1426 - tehdy litwiski wulkowójwoda Vytautas je wjes Białystok Macieja z Tykocin přepodawał. Srjedź 15. lětstotka swójba Tabutowicz natwari prěnje kublerske domy w Dojlidy a Białystok.

W lěće 1547 sta so Białystok z wobsydstwom swójby Wiesiołowski, kotraž natwari tam murjowanu cyrkej a palast. Po tym, zo zemrě Krzysztof Wiesiołowski bjez potomnikow, přewza pólski stat swójbne wobsydstwo.

Symbole

Wopon

Nowy wopon Białystoka bu wot měšćanskeje rady 27. februara 1995 wuzwolowany. Na hornim, čerwjenym dźělu taflički je slěborny worjoł ze złotej krónu; na delnim, złotim dźělu je Pogoń, kóń je slěborny, jěchar w módrym kiraso, při jeho tarči je jagelona křiž. Wulka (honorinda) wersija wopona wobsahuje dwaj slěbornej pazorakaj, kotrež dźerža woponowu tafličku . Nad tym je měšćanska króna, a pod tym je slěborne pasmo z napismom CIVITAS BIALYSTOK.

Chorhoj

W samsnym dnju měšćanskeje rady je chorhoj Białystoka wuzwolował. Po rozsudźe, barby Białystoka su běła, žołta a čerwjena, w chorhoji kaž tři horicontalne šlebjerdy. Wosrjedźa je wopon Białystoka.

Demografija

W Białystoku bydla 295 mil ludźow - 155 mil žonow a 137 mil mužow.

Demografiske změny za čas poslednich lětow:

1950 - 68 500
1960 - 121 000
1970 - 168 000
1980 - 224 000
1990 - 270 500
2000 - 285 500
2004 - 295 000

Narodne mjenšiny

Běłorusy

Białystok je kulturne a towaršnostne srjedźišćo Běłorusow (po registrowanju wobydlerstwa bydli tam 7,5 mil Běłorusow, 2,5 % wobydlerstwa). Funguje tam konsulat Republiki Běłoruskeje a wjace organizacijow, mjeztym "Zwjazk Běłoruskeje młodźiny, Běłoruski Kulturny Zwjazk, Zwjazk Běłoruskich Žurnalistow" a druhe; funguje njewotwisny Radio Racja kotraž wusyła wusyłanja tež k Běłoruskej; so tež wotměwa kóždolětnje festiwal "Běłoruski spěw" a swjedźeń wo Běłoruskej kulturje.

Rusojo

W Białystoku funguje hłowna organizacija ruskeje mjenšiny w Pólskej (něhdźe 10-15 mil ludźi) - "Ruski Kulturni-zdźěłanski Zwjazk".

Tatarojo

W měsće a swojej wokolinje bydla něhdźe 1800 Tatarow. Funguje tam Podlaska filiala Zwjazka Pólskich Tatarow.

Druhe mjenšiny

W Białystoku tež bydla: cyganojo (funguje tam Hłowna Rada Cyganow w Pólskej) a Ukrainy (po registrowanju wobydlerstwa - 417 ludźi), funguje w měsće Zwjazk Podlaskich Ukrainow a Zwjazk Njewotwisneje Ukrainskeje Młodźiny.

Kultura

Muzeje a galerije

Białystok je najwjetše kulturne srjedźišćo w sewjerowuchodnym dźělu Pólskeje. Funguje tam Podleski Muzej a jich filiale w Białystoku (Historiski Muzej, Muzej Skulpturow Alfons Karny, Białystokski Muzej de Vilagxo), w Choroszcz (Muzej palastowe salonow), w Supraśl, Tykocin a Bielsk Podlaski. Nimo toho w Białystoku hódny wopytej je Armejowy Muzej a Muzej Natury Uniwersity w Białystoku. Leži tam tež jedyn z najlěpšich galerijow modernych wuměłstwow - Galerija Arsenał. Druha je Galerija swójby Snendziński, kotraž zhromadźiła najwjetši zběrku twórbow a arkiwowych dopomnjenkow tuteje pólskeje wuměłcowskeje swójby z Vilno. Nimo toho leža tam 19 priwatnych wuměłstwowych galerijow.

Dźiwadła a filharmonija

Dźak Białystokskim klankowym dźiwadłu a puparta kolegiu waršawoweje Dźiwałoweje Akademije, Białystok je mjenowana pólske srjedźišćo klankodźiwadłoweje wuměłstwa. Nimo klankodźiwadła funguje tam tež Dramowe Dźiwadło a dźesatki priwatne dźiwadła (na při. Wierszalin w Supraśl). Město ma tež filharmoniju, kotrejež dospołne mjeno je Podleske Opera a Filharmonija (tuchwilu je twarjena nowa kulturny dom kotryž budźe wobsahować operu, filharmoniju, powjetšowane klankodźiwadło a kino).

Druhe kulturne městna

W Białystoku leži dźesatki bibliotekow - najwjetše su Podleska Biblioteka a Uniwersitowa Biblioteka. Druhe kulturne organizacije su mjeztym: Białystokske Srjedźišćo Kultury, Srjedźišćo Ortodoksneje Kultury, Kulturny dom "Śródmieście" a Młodźinski Kulturny dom.

Wobchadny serwis

Białystok je wobchadny suk sewjerowuchodneho dźěla kraja. Přez město dźe železniska čara wot europskeho wuznama: Waršawa-Suwałki-Kowno-Rigo-Talin, kotraž so ze čaru Ełk-Czeremcha-Siedlce křižuje. Białystok direktnje zwjazuje železnica z mjez druhim Waršawu, Olsztyn, Gdańsk, Wrócław. Měšćanski awtobusowy daloki wobchadny serwis docpě wšě najwažniše města w Pólskej.

Přez Białystok dźe mjezynarodny europski puć E67 mjenowany Via Baltica, kotryž zwjazuje zapadnu Europu z Skandinawisku.

Białystok je najwjetše pólske město, w kotrymž funguje jenož jedyn měšćanski wobchadny serwis - busy.

W měsće funguje mały, sportowe lětanišćo Krywlany. Urbestraro planuja natwarić tu mjezyregionalne abo mjezynarodne lětanišćo.

Zdźěłanje a wědomosć

Wysoke šule

Medicinska Akademija w Białystoku
Uniwersita w Białystoku
Białystokski Polytechnikum
Hudźbowa Akademija Fryderyk Chopin, filiala w Białystoku
Dźiwadłowa Akademija w Waršawje, filiala w Białystoku
Arkidioceza Wysoki Seminar w Białystoku
Wysoka šula wo Zjawnym zarjadowanju w Białystoku
Ekonomiska wysoka šula w Białystoku
Wysoka šula wo Financach a zarjadowanju w Białystoku
Njestatna Pedagogiska wysoka šula w Białystoku
Wysoka šula wo Matematice a Informatice w Białystoku
Žurnalistowa wysoka šula w Waršawje, filiala w Białystoku

W Białystoku studuja wjace hač 45 mil wosobow. Najstarša wysoka šula je Medicinska Akademija (załožena w lěće 1950, 3400 studentow) kotraž zarjaduje 2 hospitalej. Polytechnikum (załoženy w lěće 1964, 15.000 studentow) je najwjetša techniska šula w sewjerowuchodnym dźělu Pólskeje. W lěće 1968 bu załožena filiala Waršawskeje Uniwersity, w lěće 1997 přeformowana do samostatneje uniwersity (16.000 studentow; wona je najwjetša wysoka šula w Podlaskej).

Sławne białystočenjo

Esperantisća

Ludwik Zamenhof‎, iniciator rěče Esperanto
Jakob Šapir, prezident "Zamenhofa E-Societo"

Wuměłcy

Dziga Vertov, ruski filmowy režiser, jedyn z załožerjow dokumentariskej kinematografije
Boris Kaufman, filmoperatoro, bratr Dziga Vertov
Max Weber, US-ameriski moler
Izabella Scorupco, pólska dźiwadźelnica

Politikarjo

Jičak Šamir, politikar a ministerprezident Israela
Maksim Litvinov, sowjetski diplomat
Włodzimierz Cimoszewicz, ministerprezident a minister za wonkowne naležnosće Pólskeje
Ryszard Kaczorowski, posledni prezident w eksilu Pólskeje

wědomostnicy

Albert Sabin, wuslědźer šćěpjenskeho seruma přećiwo spinalnej mortwicy
Hermann Friedmann, němsko-pólski filozof a jurist

Esperanto

Dataja:Białymstok, ul. Piękna 3.jpg

Prjedawša synagoga Piaskower; nětko mjez druhim sydlišćo wot "Fondumo Zamenhof" a "Bjalistoka Esperanto-Societo" (Esperanto-towarstwo Białystoka)

Białystok je ródne město iniciator rěče Esperanto, Ludwik Zamenhof‎. Wón je 15. decembra 1859 w dróze mjenowana Zielona rodźeny, kotraž nětko so "strato Zamenhofa" mjenuje. Pódla městno, hdźež něhdy stejał ródny dom Zamenhofa, nětko marmorowa tafla wisa. W domu je złota kniha, do kotrejež so wšitcy wopytowarjo zapisuja. Wšelakorěčnosć wobydlerstwa a časta njepřećelske nastupanja mjez wšelakimi ludami da Zamenhofej impuls kreěrować mjezynarodnu rěč. Druhdy so su jara swjedźenske pokongresy w měsće (1927, 1931, 1959 a 1987) wotměwałe.

W měsće su wjele objektow, kotrež su z hibanjom Esperantistow zawjazowane:

Tafla, kotraž dopomina Ródny dom Zamenhofa (dróha "Ulica Zamenhofa 14") powěsnjena po UK 1959)
Monument k Ludoviko Zamenhof na zelenišću při dróze "Ulica Malmeda"
Pomjatna tafla na murje něhdyšeho gymnazija (nětčiši liceum čisło 6, w dróze "Ulica Warszawska") w kotrymž wuknył Zamenhof w lětach 1869-1873
Swójbny dom Jakobo Ŝapiro a pomjatna tafla za njeho (w dróze "Ulica Lipowa" 31/33)
Bjalistoka Esperanto-Centro (w dróze "Ulica Piękna" 3)
Dźěćaca Kliniska chorownja z mjenom Ludoviko Zamenhof (w dróze "Ulica Waszyngtona" 21) - tam je posłucharnja mjenowana "Salono Esperanto" a wulka ekspozicija wo patronje; w lěće 1993 Bahaa Esperanto-Ligo financował rum za fyziske zwučowanje z mjenom a z tafličku Lidja Zamenhof
Dwě nowej białystokowej dróze: Esperantystów a Antoniego Grabowskiego
Historiski muzej (w dróze "Ulica Warszawska") druhdy přihotował ekspoziciju wo Zamenhof a wobsahuje wjace dopomnjenkow wo Białystoku za čas Zamenhofa
Něhdyša zakładna šula čisło 23 z mjenom Ludoviko Zamenhof; šula rozpušćena w lěće 2000 dla falowanja šulerjow

Zajimawostki

W měsće funguje najwjetši Polmos, producent mjeztym wódki Żubrówka.
Zo město česćował, 1. junija 2007 so je asteroid 19981 Bialystock mjenował.

Sport

Kopańca

Hlej tež

Ortodoksna cyrkej k duchej Swjatym w Białystoku

Žórła

↑ Population. Size and Structure by Territorial Division. As of June 30, 2019. Główny Urząd Statystyczny (GUS) (PDF), wotwołany dnja 24. decembra 2019.

Wotkazy

Commons: Białystok – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow

VisitBiałystok.com
Měšćanski websydło (pólsce, jendźelsce, němsce, rusce a Esperantsce)
Esperanto w Białystoku - Webstrona Bjalistoka Esperanto-Societo (pólsce a Esperantsce)

[Metadaty_wobydlerstwo_PL-PD-1] Population. Size and Structure by Territorial Division. As of June 30, 2019. Główny Urząd Statystyczny (GUS) (PDF), wotwołany dnja 24. decembra 2019.

[1]