Wikipedija:Rěčny kućik/Lětnja přiroda w našich dialektach

Nowe serbske słowjesa ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Hišće raz nowe serbske słowjesa

Lětnja přiroda w našich dialektach

Na swjateho Jana bě chětro děšćikojty dźeń, ale najebać to su po směrkanju lětali janske muški abo janske swěčki. Wone wšelako rěkaja, w delnjoserbskich narěčach mjez druhim jańske wacki abo swětłe wacki.

Rjane mjena ma tež wony mały bruk z čerwjenymi křidleškami a čornymi dypkami, němsce Marienkäfer: w Hornjej Łužicy je to zwjetša bože słónčko abo jenož słónčko, w Delnjej Łužicy wotpowědnje tomu tohorunja słyńcko abo słynjaško, w někotrych stronach tež bogowa wacka. W Kulowskej kónčinje so wužiwa wosebje originalne pomjenowanje sjatej’ marine abo sjatej’ marcyne kurjatko.

K tym družinam małych zwěrjatkow, kotrež nas w lěću skerje hněwaja, słušeja kuntwory, w dialektach tež kuntory. Wokoło Slepoho su to kuntoraze a w Delnjej Łužicy zwjetša kuntoraše; wokoło Lubija smy słyšeli staru formu kunterpyski. Jara swojorazne pomjenowanja, kotrež mjez słowjanskimi rěčemi jenož serbšćina znaje a kotrež rěčnje najskerje zwisuja z woteznatym němskim słowom za małeho čerćika; k čwělowakam-kuntworam so to hodźi. Druha družina tutych małych čwělowakow ma hinaše mjeno, to su w hornjoserbskich narěčach šmicy a w delnjoserbskich pšyce.

Lěćo je čas jahodkow. Jich pomjenowanja pokazuja serbsce wulku wšelakosć. Wokoło swjateho Jana zrawja janske jahodki. Tak jim prajimy w Hornjej Łužicy; w Delnjej su to andryški abo hendryški, zwjetša z přidawnikom grankate. Grankate rěka „kićate“, wšako wone kiće tworja, a hendryški su prawdźepodobnje wotwodźene wot druheho swjateho lětnjeho časa: Hendrycha, na kotrehož 13. julija spominamy. Kaž w spisownej rěči rěkaja němske Stachelbeeren w hornjoserbskich dialektach kosmački. W delnjoserbskich narěčach so zdźěla zaso jewja andryški abo hendryški, a to často z přidawnikom štapate. Zdźěla pak so tež trjeba mjeno bubenki abo bubonki, trochu na bubon wšak jich napjata kóžka dopomina.

Słowo truskalcy wustupuje we wšelakich wariantach, kaž truškajcy, štruskalce a podobnje. W Delnjej Łužicy, dalokož njewužiwa so němska požčonka erdbery, mjenuja so tute jahodki su(w)nice - pomjenowanje, kotrež drje mamy zwjazać ze starym słowom za dźensniši adjektiw čerwjeny.

Dźemy do lěsa, do ćernjowych jahodow. W delnjoserbskich dialektach so wone zwjetša tež mjenuja śernjowe jagody abo śernjowki. W Hornjej Łužicy so z městnami praji čorne jahody a wotpowědnje tomu w Delnjej Łužicy carne jagody. Wokoło Wojerec wone dale na někotrych wsach rěkaja wotšužance abo wotšužnice, štož rěčnje zwisuje z přidawnikom wótry - čehodla tajke pomjenowanje, njetrjebam rozłožić. Čorne jahody abo jahodki a delnjoserbsce carne jagody abo carnice wšak su w zdaloka wjace dialektach druha družina lěsnych jahodkow, mjenujcy te, kotrež so druhdźe mjenuja - tak kaž w hornjoserbskej spisownej rěči - holanske jahody abo jahodki. Nimo toho wužiwaja na někotrych wsach wokoło Wotrowa wuraz tuchorske jahodki, nawjazujo na mjeno bliskeho wulkeho lěsa Tuchor, hdźež su tudyši ludźo do jahodkow chodźili.

Trochu pozdźišo zrawja brusnicy, w dialektach Hornjeje Łužicy zwjetša brusnce mjenowane. Po jich barbje pak wone tež často rěkaja čerwjene jahody abo jahodki, w dźělu delnjoserbskich narěčow su to potom cerwjene jagody. W druhich dialektach Delnjeje Łužicy praji so jim pogjarsliny, štož je wotwodźenka wot słowa gjarsć, hornjoserbsce horšć - wšako je při šćipanju šmóraš z horšću z kerčka. Skónčnje znajemy z někotrych delnjoserbskich wsow tež pomjenowanje pedgranki; tu wustupuje zaso słowo granka, hornjoserbsce je to kitka.

Lěs nam tež wobradźa wšelake družiny hribow. Woblubowane su kurjatka - tak w hornjoserbskej spisownej rěči a we wjetšinje dialektow; w Slepjanskej a Mužakowskej narěči steji město toho forma kurjetka. Delnjoserbske dialekty znaja kaž delnjoserbska spisowna rěč pomjenowanje kokoški. W němskej spisownej rěči drje so tele hriby mjenuja Pfifferlinge, ale w našich kónčinach so jim tež praji Hühnelpilze: Potajkim mamy tu kaž serbsce přirunanje z młodźičkami.

Hrib par excellence je prawak. Tak rěka wón zwjetša w hornjoserbskich narěčach, namakamy pak tež tajke kónčiny, hdźež jón cyle jednorje mjenuja hrib. A po cyłej Delnjej Łužicy w dialektach eksistuje tohorunja jenož pomjenowanje grib; w spisownej delnjoserbšćinje so jasnosće dla rady přistaja adjektiw pšawy.

Najwjetšu rěčnu bohatosć mjez hribami namakamy pola muchoraza. W Hornjej Łužicy su to nimo toho předewšěm muchorizna, muchorjanc a muchorad, w Delnjej Łužicy muchorjaz, muchorjadło a muchornak. Wšitke wone maja muchu za swoje rěčne wuchadźišćo, runje tak kaž němski Fliegenpilz a wotpowědniki we wjele druhich rěčach.

Dr. Helmut Jenč – najprjedy wozjewjene w Serbskich Nowinach dnja 8. julija 2009

Serbska wikipedija wužiwa teksty dr. Helmuta Jenča w swojim rěčnym kućiku z přećelnej dowolnosću awtora a Serbskich Nowin.

Nowe serbske słowjesa ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Hišće raz nowe serbske słowjesa