Wikipedija:Rěčny kućik/Nowe serbske słowjesa
|
Předchadny přinošk ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Lětnja přiroda w našich dialektach |
Nowe serbske słowjesa[žórłowy tekst wobdźěłać] Přez němčinu přejimamy spochi nowe słowjesa jendźelskeho pochada. Tworimy je wšitke z pomocu sufiksa -ować, t.r. za němske twórby, kónčace so na -en, steja serbske wopowědniki na -ować. Tak je to na přikład w padach kaž dopen - dopować, joggen - joggować, mobben - mobbować atd. Z wulkeje ličby tajkich nowotwórbow hišće mały wuběr: boomować, surfować, klonować, leasować, (so) outować, inlineskatować, babysittować, snowboardować. Druhdy němski słowjesny wukónc wariěruje. We werbomaj sponsern, chartern je wón na přikład -ern, w padźe recyceln pak -eln. Serbske wotpowědniki tule rěkaja sponserować, charterować, recyclować.  Normalnje so w hornjoserbšćinje w prěnim jendźelskorěčnym dźělu słowjesow wobchowa originalne wašnje pisanja. Mamy pak tež hižo wěstu ličbu werbow, w kotrychž směmy jendźelski korjeń prawopisnje zeserbšćić. Tak móžemy słowjeso scannować, němsce scannen, tež hižo pisać skenować. Runje tak stej porno sebi originalny a zeserbšćeny prawopis móžnej pola checkować/čekować, charterowač/čarterować, chattować/četować, faxować/faksować, e-mailować/e-mejlować. Při poslednim werbje eksistuje serbsce kaž němsce tež skrótšena forma mailować, mailen, kotraž da so serbsce fakutaltiwnje pisać mejlować. Město tójšto nowych werbow hodźa so wězo trjebać stare tradicionalne serbske słowjesa, kotrež su druhdy jasniše. Njeje na přikład trjeba, wužiwać na kóždy pad nowotwórbu relaxować, hdyž mamy dobre staroznate so wočerstwić/so wočerstwjeć. Runje tak dadźa so slědowace słowjesa cuzeho pochada narunać přez serbske, kotrež su tule na druhim městnje mjenowane: fightować - wojować, jobbować - dźěłać, shoppować - nakupować, sponserować - podpěr(ow)ać, leasować - (wu)požčić/wotnajeć, scannować/skenować - začitać, babysittować - ćěšenka pěstonić, chattować/četować - so internetnje rozmołwjeć. Jedna-li so wo wašnje pohibowanja ze specielnym jězdźidłom, móže so werb jěć/jězdźić kombinować z pomjenowanjom jězdźidła, potajkim na přikład město mountainbikować - z mountainbikom jěć/jězdźić, město inlineskatować - z inlineskat(e)ami jěć, město snowboardować - ze snowboardami jězdźić a podobnje.  To su móžnosće narunanja w teksće, při čimž přiznawam, zo ma cuze nowe słowjeso často wosebitu stilistisku, snano modernišu notu hač tradicionalne. Hdyž na přikład něchtó wo tym rěči, zo je był shoppować, klinči to hinak hač zo je nakupować był. A prajić dyrbi so tež, zo njemóžeš zdaloka kóždy nowy werb narunać ze starym, dokelž je woznam noweho słowa přespecielny. Tak je to na přikład pola mobbować, klonować, dopować, surfować a tójšto druhich.  Dotal běchu to wšo słowjesa bjez předłóžkow. Ze serbskimi prefiksami kombinowane wustupuja nowe słowjesa cuzeho pochada zdźěla tohorunja, hačrunjež njeje jich hišće wjele. Tak mamy na přikład pódla předłóžki checkować/čekować kompozita zacheckować/začekować, němsce einchecken, wucheckować/wučekować, auschecken a přecheckować/přečekować, durchchecken. Runje tak je so wutworiła werbalna zestajenka přefaxować/přefaksować, durchfaxen. Wjetša je ličba nowych serbskich kompozitow, wutworjenych wot staršich werbow cuzeho pochada. Tak nastachu k staršemu słowjesu trenować nowše prefiksowe twórby wottrenować, abtrainieren, přitrenować, antrainieren a zatrenować, eintrainieren. K staršim werbam kaž parkować, jazzować, politizować abo financować wutworichu so nowše kaž zaparkować, einparken, wuparkować, ausparken, zjazzować, verjazzen (na př. zjazzowany spěw), wotpolitizować, entpolitisieren, předfinancować, vorfinanzieren, mjezyfinancować, zwischenfinanzieren. Poslednje přikłady nam pokazuja, zo njejsu wšitke nowe werby w swojich korjenjach jendźelskeho pochada. Wone móža tež nastać z korjenjow grjekskeho abo francoskeho pochada, kaž je to pola wotpolitizować, předfinancować, mjezyfinancować. Tež mjez nowymi werbalnymi předłóžkami su druhdy tajke, kotrež su wutworjene wot korjenjow z druhich rěčow, nic potajkim z jendźelskich. K tym słušatej na přikład rewitalizować a frustrěrować - wobě tworjenej z łaćonskeho korjenja. Wšitke nowe słowjesa, kotrež tule předstajich, su w swojich korjetnych wobstatkach cuzorěčneho pochada. Na druhim boku pak eksistuje tež kopica tajkich werbalnych nowotwórbow, kiž su nastali z domjacych serbskich korjenjow, na přikład wumjezować, ausgrenzen, předłóžkowa nowotwórba k staremu słowjesu mjezować. Ale to je hižo tema sama za so za dalšu „Minutu serbšćiny“. Dr. Helmut Jenč – najprjedy wozjewjene w Serbskich Nowinach dnja 4. junija 2009 Serbska wikipedija wužiwa teksty dr. Helmuta Jenča w swojim rěčnym kućiku z přećelnej dowolnosću awtora a Serbskich Nowin. |
|
Předchadny přinošk ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Lětnja přiroda w našich dialektach |