Wikipedija:Rěčny kućik/Hišće raz nowe serbske słowjesa

Lětnja přiroda w našich dialektach ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Nazymske rěčne rozpominanja

Hišće raz nowe serbske słowjesa

W junijskej „Minuće serbšćiny“ je so jednało wo nowe serbske słowjesa z korjenjow cuzeho, předewšěm jendźelskejo pochada. K nim ličimy tajke kaž joggować, dopować, skenować/scannować atd., kotrež móža tež być z prefiksom wutworjene kaž začekować/zacheckować a wjele podobnych. Na druhim boku pak nastawaja spochi nowotwórby z prefiksami wot starych słowjesow; tutym chcemy wěnować dźensnišu „Minutu serbšćiny“.

Na tworjenju nowych prefigowanych werbow su wšelake předłóžki wobdźělene, na přikład wu-, za-, wot-, pře-, před-. Často su nowe słowjesa přełožki wotpowědnych němskich nowych słowjesow; widźimy to najlěpje, hdyž k serbskemu werbej přistajamy němski wotpowědnik. Woznamy nowych słowjesow derje wuchadźeja z tekstow, tohodla mjenuju k tomu přeco někajki krótkotekst.

K staremu słowjesu mjezować je so z pomocu předłóžki wu- wutworił nowy werb wumjezować, němsce ausgrenzen (na přikład wukrajnikow wumjezować), dale k staremu parkować nowe słowjeso wuparkować, ausparken (na parkowanišću wróćo storkajo wuparkować). Z pomocu předłóžki zaje nastał k staremu werbej čitać nowy začitać, einlesen (tekst do kompjutera začitać), a k staršemu werbej programować mamy nowy zaprogramować, einprogrammieren (něšto do ličaka zaprogramować). Předłóžka wot- je słužiła mjez druhim w sćěhowacych padach k tworjenju nowych słowjesow wot staroznatych njeprefigowanych: pola wotwolić, abwählen (při minjenych wólbach su jeho wotwolili), wot tradicionelneho wolić, dale pola wotwótřić, entschärfen (konflikt wotwótřić = konfliktej wótrosć wzać) wot stareho werba wótřić, abo tež pola wotkriminalizować, entkriminalisieren (podawk wotkriminalizować = podawkej kriminelny charakter wzać) - noweho werba wot staršeho kriminalizować. Z druhimi prefiksami so mjenje často nowe prefigowane słowjesa tworja. Tak mamy na přikład nowe z předłóžku pře- wutworjene přewěnować, umwidmen (financielne srědki přewěnować), a to wot stareho wěnować. A z předłóžku před- wutworjeny wužiwamy na přikład nowy werb předfinancować, vorfinanzieren, nastaty ze stareho financować.

Dotal je so jednało wo ryzy přełožki němskich nowych słowjesow do serbšćiny. Stawa pak so tež poměrnje často, zo njemóžemy při werbalnych nowotwórbach direktnje z němčiny přełožić, přiwšěm tworimy serbsce wot tradicionelnych jednorych słowjesow nowe zestajenki. Tak smy na přikład wot stareho jednoreho słowjesa rjadować z pomocu předłóžki wu- wutworili nowe prefigowane wurjadować w zmysle němskeho ausgründen. Přikładowy kontekst k tomu: jedyn dźěl zawoda z cyłka předewzaća wurjadować. Serbski wotpowědnik němskeho gründen, potajkim załožić, njeje nam móhł tu słužić jako zakład noweho serbskeho słowjesa - tuž je hinaši přełožk trěbny był. Wot samsneho stareho werba rjadować, w tym padźe z refleksiwnym přistawkom so (potajkim so rjadować) je tohorunja z předłóžku wu- nastała nowa zestajenka so wurjadować w zmysle němskeho sich ausfädeln. Słowjeso so wužiwa w tajkich kontekstach kaž so wurjadować z wobchada na awtodróze. Přirunanje z němskim sich ausfädeln nam pokazuje, zo tu tež njeje direktny přełožk z němčiny móžny był.

Druhdy nam pomha, hdyž mamy nowe němske zestajene słowjeso přełožić, jenož dlěši wopisowacy serbski wotpowědnik. Tak je to na přikład při jara často trjebanym werbje entsorgen. Prajimy a pisamy tu serbsce zwjetša wotstronić/wotstronjeć wotpadki z něčeho. Za tym, što němsce figurěruje jako objekt, zasadźimy serbsce potom na přikład: z domjacnosćow - to je Haushalte entsorgen - abo z atomowych milinarnjow - to je Atomkraftwerke entsorgen.

Druhi přikład tajkeho razu mamy w němskim słowjesu sich einwählen. Jako serbske wopisowanja su tu móžne: přistup nawjazać/nawjazować k něčemu, zwisk nawjazać/nawjazować z něčim. Kontekstowy přikład k tomu: sich ins Internet einwählen - přistup nawjazać k internetej a podobnje.

Chcemy skónčnje hišće pokazać na dalši typ nowych serbskich z prefiksom wutworjenych słowjesow. To su tajke, kotrež nimaja za zakład žadyn jednory, njeprefigowany werb - serbsce nic a němsce nic. K tym słuša na přikład zwičnić, vermarkten. Ani serbske *wičnić, ani němske *markten njeeksistujetej. Serbske słowjesa tajkeho razu su přełožki wotpowědnych němskich. K tutej skupinje słušeja tež dale serbskoněmske pory zmilinić, verstromen, zakablować, verkabeln, wotchlorować, entchloren (pitnu wodu wotchlorować) a druhe.

Serbšćina so přikmanja nowym potrjebam - to so přeco zaso pokazuje. A to na wšelake wašnje: často přez direktne přejimanje němskich słowotwórbnych mustrow, ale zdaloko nic přeco. Předewšěm wšědne serbske čišćane słowo słuži tomu, zo so nowopomjenowanja přesadźeja. Tak je tež z tymi, kotrež sym tu jako přikłady mjenował. Wězo móžeš tójšto wěcow wšelako serbsce wuprajić. „Minuta serbšćiny“ wšak poskića to, štož je w našej kultiwowanej hornjoserbskej spisownej rěči dźensa hižo mjenje bóle běžne a ma so za dalše wužiwanje poručić.

Dr. Helmut Jenč – najprjedy wozjewjene w Serbskich Nowinach dnja 2. septembra 2009

Serbska wikipedija wužiwa teksty dr. Helmuta Jenča w swojim rěčnym kućiku z přećelnej dowolnosću awtora a Serbskich Nowin.

Lětnja přiroda w našich dialektach ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Nazymske rěčne rozpominanja