Wikipedija:Rěčny kućik/Nazymske rěčne rozpominanja
|
Hišće raz nowe serbske słowjesa ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Nakupowanje dźensa |
Nazymske rěčne rozpominanja
[žórłowy tekst wobdźěłać]
Hižo pomjenowanje počasa samoho, kiž nam do domu hlada, je rěčneho rozpominanja hódne. Słowo nazyma same za sebje rěči: Wone nam jasnje praji, zo so zaso na zymu hotujemy. Po cyłym serbskorěčnym terenje so tónle počas jenak mjenuje - z małymi rozdźělemi. We wěstych dialektach Hornjeje Łužicy, předewšěm wokoło Kulowa a wokoło Wochoz, praji so nazymjo a dale na sewjer, we Wojerowskej a Slepjanskej narěči, nazymje. Deklinacija je potom trochu hinaša hač w hornjoserbskej spisownej rěči: rěka tam na přikład wot nazymja hač do zymja. W delnjoserbšćinje su rěčne poměry podobne: Rozšěrjenej stej w prěnim rjedźe formje nazyma a nazymje. Móžemy potajkim zwěsćić, zo je pomjenowanje, pokazowace na bližacu so zymu, cyłoserbske. A wone je jenož serbsce; druzy Słowjenjo wužiwaja hinaše pomjenowanja.
Nazyma je čas kermušowanja. Naša hornjoserbska kermuša abo kermuš, kaž jej w dialektach tež praja, a delnjoserbska kjarmuša su požčonki z němčiny. Znajemy wšitcy z němskeje spisowneje rěče formu Kirmes, kiž wšak - štož jeje rěčny pochad nastupuje - njeje jara přewidna. Hakle hdyž so nam wuwědomi, zo je to stara zestajenka ze słowow Kirche a Messe, móžemy sej wěc wujasnić: Prěnjotny wuznam kermuše tči w tym, zo je so wot zastarska na tutym swjedźenju spominało z Božej słužbu na nastaće a poswjećenje cyrkwje wotpowědneje wosady. Serbja njejsu připódla prajene mjez Słowjanami jeničcy, kotřiž su sej wupožčili mjeno za tutón woblubowany swjedźeń wot Němcow. Tež Polakow to nastupa, pola kotrychž wón rěka kiermasz, a tohorunja Čechow a Słowakow.
Ke kóždej kermuši słušeja tykancy, a to wšelakoreje družiny. Mamy druhdy swoje ćeže, je pomjenować. Kak na přikład rěka němska Eierschecke serbsce? Starše słowniki nam podawaja wotpowědnik poliwanc. Tón drje njeje wjace jara znaty, dyrbjeli pak jón zaso aktiwizować.
W Delnjej Łužicy wobsteji stary woznamowy rozdźěl mjez tykańcom a mazańcom. Tykańc je powšitkowne pomjenowanje, předewšěm wšak so wone nałožuje za suche tykancy, na přikład te, kotrymž my hornjoserbsce prajimy (po)sypkowy - we wobchadnej rěči tež štrajzlowy - a tohorunja cokorowy tykanc. Mazańcy na druhim boku su - kaž da so hižo z mjena sudźić - wšitke z twarohom, makom abo podobnje pomazane tykancy. Tajki rozdźěl my w Hornjej Łužicy njeznajemy, mamy pak tu rjane kermušne prajidma, kiž so na tykancypječenje poćahuja, na přikład: Kermušna pěc - wonjata wěc.
Z kalendariskimi swjatymi, na kotrychž w nazymskich měsacach spominamy, na rěčnym polu wšelake asociěrujemy. Wokoło Michała na přikład - to je 29. septembra - su wěste družiny krušwow zrałe: Tohodla wone rěkaja michałki abo michalcy. Něhdy so nazymske šulske prózdniny w tym času započachu a mjenowachu so tohodla michałske prózdniny. Hišće prjedy běchu so na Michała dyrbjeli dawki wotedawać, tak zo so pomjenowachu michałske. A wězo Michał tež w mnohich burskich kaznjach wustupuje. Jenož dwě njech stej tu mjenowanej: Michał, chodźo w děšćiku, lubi mjechku zymičku. Wjeselo po dokonjanym dźěle w běhu lěća so takle zwuraznja: Michał dołhim wječoram kiwa.
Za dźeń do Michała, 28. septembra, namakamy w katolskej protyce mjeno swjateho Wjacława. Je to typiski słowjanski swjaty, za Čechow, kotřiž jemu praja Václav, samo narodny patron. Woznam stareho dwudźělneho słowjanskeho předmjena je tež w serbšćinje hišće derje spóznajomny: Wjac-ław je prěnjotny był muž, kotremuž přisteješe abo kotryž so prócowaše wo wjace sławy. Hačkuli w Serbach najskerje dźensa lědma hišće něchtó z předmjenom tak rěka, mamy mjeno tutoho swjateho tola derje zachowane w serbskim swójbnym mjenje Wjacławk.
A hdyž so oktober nachila, čitamy dnja 28. winowca w protyce: Symana a Judy. Na tutón dźeń, kotryž je wěnowany dwěmaj Jezusowymaj japoštołomaj, wjazaja so wšelake burske kaznje. Handrij Zejler wužiwaše je zdźěla basnisce w swojim oratoriju „Nazyma“, kładźo spěwarjam do hubow słowa Na Symana Judy preč mjetamy křudy a pytamy rukajcy a kije sej rězamy ...
Syman je serbska mjenowa forma židowskeho mjena Simon. Wot njeje wutworjene su tež serbske swójbne mjena kaž na přikład Symank. Mamy pak w hornjoserbšćinje hišće dalšu formu samsneho bibliskeho mjena, a to Šiman. Namakamy ju w starym ewangelskim pismowstwje a w starych protykach. A tež wona je so nam zachowała w serbskich swójbnych mjenach: Šiman je jedne, a wotwodźenka wot toho Šimjenc je dalše.
Dr. Helmut Jenč – najprjedy wozjewjene w Serbskich Nowinach dnja 30. septembra 2009
Serbska wikipedija wužiwa teksty dr. Helmuta Jenča w swojim rěčnym kućiku z přećelnej dowolnosću awtora a Serbskich Nowin.
|
Hišće raz nowe serbske słowjesa ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Nakupowanje dźensa |