Osetišćina

ирон æвзаг [iRON avŽAG])
osetišćina

kraje	Ruska, Georgiska, Južna Osetiska, Turkowska
rěčnicy	600 000 + (jako cuza rěč) něhdźe 10 000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Indoeuropske rěče Indoariske rěče Iranske rěče Wuchodoiranske rěče Sewjerowuchodoiranske rěče osetišćina
družina pisma	kyriliski alfabet z někotrymi přidatkami
oficielny status
hamtska rěč	Sewjerna Osetiska-Alanska, Južna Osetiska
rěčne kody
ISO 639-1:	os
ISO 639-2:	oss
ISO 639-3 (SIL):	ose
wikipedija

Osetišćina (osetisce ирон æвзаг [iRON avŽAG]) so hłownje w Sewjernej Osetiskej a Južnej Osetiskej rěči, hdźež je tež připóznata hamtska rěč. Wuznamne diaspory eksistuja tež w Moskwje, Pětrohrodźe, Toronće a někotrych druhich wulkich městach w swěće. Cyłkownje je něhdźe 600 tysac rěčnikow (po druhich powobličenjach, je snadź nic wjace hač 400 tysac dobrych rěčnikow ).

Rěč słuša k iranskej skupinje indoeuropskich rěčow (wuchodo-iranska skupina, ke kotrejž słušeja tež paštušćina w Afghanistanje, jagnobišćina w Tadźikistanje a někotre dalše). Wjele iranistow wužiwa osetišćinu, zo by dešifrěrowało mjena eminentiskich Skitow, kotrež su w antiknych wopisach regiona zwostali. Eksistuja spušćomne etymologiske a historiske dopokazy něhdyšich kontaktow osetiskich rěčnikow ze słowjanskimi, finno-ugriskimi a turkiskimi ludami. Mnoho je hižo z kawkaskeje wokoliny do rěče dóšło.

Alfabet

Za napisanje osetiskeje rěče hodźa so alfabety na zakładźe georgiskeho abo łaćonskeho alfabeta wužiwać. Wot lěta 1937 so oficielnje alfabet wužiwa, kotryž na ruskej graždance bazěruje:

Moderny kyriliski alfabet

А

Æ

Б

В

Г

(Гу)

Гъ

(Гъу)

Д

Дж

Дз

Е

З

И

Й

К

(Ку)

Къ

(Къу)

Л

М

Н

О

П

Пъ

Р

С

Т

Тъ

У

Ф

Х

(Ху)

Хъ

(Хъу)

Ц

Цъ

Ч

Чъ

Ы

a

æ

б

в

г

(гу)

гъ

(гъу)

д

дж

дз

е

з

и

й

к

(ку)

къ

(къу)

л

м

н

о

п

пъ

р

с

т

тъ

у

ф

х

(ху)

хъ

(хъу)

ц

цъ

ч

чъ

ы

/ɑ

ɐ

b

v

ɡ

ɡʷ

ʁ

ʁʷ

d

dʒ

dz

e

z~ʒ

i

j

k

kʷ

k’

k’ʷ

l

m

n

o

p

p’

r

s~ʃ

t

t’

u, w

f

χ

χʷ

q

qʷ

ts

ts’

tʃ

tʃ’

ɨ/

Charakteristiski pismik w alfabeće osetišćiny je æ, kotryž w žanym druhim kyriliskim alfabeće njewustupuje.

Pismiki ё, ж, ш, щ, ъ, ь, э, ю, я, so wužiwaja jenož w požčonkach z rušćiny a we swójskich mjenach, kaž na př.: журнал, Шаляпин, объект, пьеса, экватор, Юрик, якорь.

Pismiki а, б, в, г, д, е, и, й, л, м, н, о, р, ф su blisko rušćiny po swojich wurjekowanju.

мад – mać; кард – nóž; бал – wišnja; арв – njebjo; арм – ruka; кад – česć; бел – łopač; тел – nić; ердо – kamin; их – lód; хид – móst; ирд – jaskrawy; ивад – blědy; ивар – chłostanje; ихдон – lodowa woda; мит – sněh; бон – dźeń; ном – mjeno; ком – huba.

Łaćonski alfabet

Wot lěta 1923 hač 1937 je so warianta łaćonskeho alfabeta wužiwała.

Łaćonski alfabet (wužiwany wot 1923 hač 1937)

A

Æ

B

C

Ch

Č

Čh

D

Dz

Dž

E

F

G

Gu

H

Hu

I

J

K

Ku

Kh

Khu

L

M

N

O

P

Ph

Q

Qu

R

S

T

Th

U

V

X

Xu

Y

Z

a

æ

b

c

ch

č

čh

d

dz

dž

e

f

g

gu

h

hu

i

j

k

ku

kh

khu

l

m

n

o

p

ph

q

qu

r

s

t

th

u

v

x

xu

y

z

/ɑ

æ

b

ts

ts’

tʃ

tʃ’

d

dz

dʒ

e

f

ɡ

ɡʷ

ʁ

ʁʷ

i

j

k

kʷ

k’

k’ʷ

l

m

n

o

p

p’

q

qʷ

r

s~ʃ

t

t’

u, w

v

χ

χʷ

ɨ

z~ʒ/

Nimo toho pismikaj Š a Ž so běštej wužiwajali zo by transkribowali ruske słowa. "Słabej" wokalaj æ [ɐ] a ы [ɨ] stej jara powšitkownej w rěči, kajkosć kotraž je zhromadnosć z Persišćinu.

Gramatika

Osetiski zwukowy system, słowoskład a samo gramatika buchu sylnje wot ibero-kawkaskich a turkiskich rěčow wobwliwowane. Tak je w rěči 9 padow (najebać powšitkowneje tendency iraniskich rěčow deklinaciju zjednorjować), słowje къух (někak "kuch") a къах ("kach") za ruku (něm. Arm) a nohu (něm. Bein) paralelnje k indoeuropskimaj арм (ruka, něm. Hand) a фæд (noha, něm. Fuß). W zwukowym systemje su so specifiske kawkaske glotalne okluziwne konsonanty zjewili, přez kotrež su trójki "spěwny-njespěwny-glotalny": d - t - t', b - p - p', d - t - t', dz - c - c' nastali atd. Podobnje spodźiwny za indoeuropsku rěč je uwularny zwuk [q], kotryž so mjez druhim w arabskimaj słowomaj qalbī ("moja wutroba") a Qaddafi namaka, we wjele turkiskich rěčach (nic w turkowšćinje samej) a w ajmaršćinje.

W literarnej warianće osetiskeje rěče je 35 fonemow: 7 wokalow, 2 połwokalow a 26 konsonantow.

Akcent je dynamiski; je přeco na prěnjej złóžce, nimo padow, hdyž w njej je "słaby" wokal (æ abo ы) — w tym padźe akcent je na druhej złóžce. Słowa tworja syntagmy w osetišćinje, a akcent kóžda syntagma ma, nic wšak kóžde słowo. Digorski dialekt (hlej "Dialekty") maja bóle komplikowane akcentowanje.

Osetišćina ma zbytki gramatiskich přiznamjenja, zo bychu definitnosć markěrowali: w digorskim dialekće je wobchował definitny artikl i (němsce "der", "die", "das"), mjeztym zo w ironskim dialekće akcent móže na prěnju złóžku ze słabym wokalom dóńć (kaž by hišće dalša słaba złóžka před njej, kotraž je něhdy artikl była), jeli dźe wo definitny objekt, wo kotrymž rěčnicy wědźa.

Osetišćina ma bohaty a žiwy słowotwórbny system, tworjo nowe słowa předewšěm přez zestajenje korjenjow a přidaće sufiksow (rědšo prefiksow). Najebać wjele ruskich požčonkow, osetišćina je relatiwnje puristiska rěč porno druhim mjeńšinowym rěčam Ruskeje, z tójšto neologizmami přihódnje wutworjenymi z pomocu swójskich morfemow.

Substantiw

Substantiwy so po genusach njerozeznaja. Nimo toho njeje artikl. мад "mać", бел "łopač".

Pronomen

æз – ja

ды – ty

уый – wón, wona, wono

мах – my

сымах – wy

уыдон – woni, wone

Werb

Infinitiw : Kóncowka infinitiwa je -ын.

бадын – "sedźeć", барын – "wažić, wuwažić", дарын – "dźeržeć", амонын – "pokazać", амайын – "tružić", ивын – "měnjeć, změnić", нæмын – "bić"

Prezensowy zdónk wotpowěduje korjenjej werba.

кæнын "činić" кæн-

дзурын "rěčeć" дзур-

кусын "dźěłać" кус-

цæрын "žiwy być" цæр-

хæрын "jěsć" хæр-

Preteritowy zdónk twori so přez přidaće sufiksa -т- abo -д- ke korjenjej werba.

лас (ын) "wjesć" ласт

дар (ын) "dźeržeć" дард

дас (ын) "truhać" даст

уар (ын) "lubować" уарзт

æхгæн (ын) "začinić, začinjeć" æхгæд

сай (ын) "jebać" сайд

сид (ын) "wołać" сидт

• Tworjenje preteritoweho zdónka so často wot alternacije wokalow æ/а přewodźuje:

цæр (ын) "žiwy być" цард

хæсс (ын) "njesć" хаст

фæрс (ын) "prašeć so" фарст

кæс (ын) "čitać" каст

тæх (ын) "lětać" тахт

сæй (ын) "być chory, chorjeć" сад

Abo nawopak а/æ

æмбар (ын) "rozumić" æмбæрст

æййаф (ын) "zaso popadnyć, dosahnyć, łójić" æййæфт

араз (ын) "činić" арæзт

æвнал (ын) "so dótkać" æвнæлд

саф (ын) " zhubić, zhubjeć, zhubjować" сæфт

Druha móžna alternacija je æ/о

кæн (ын) "činić" конд

и/ы

фид (ын) "zapłaćić, płaćić" фыст

æрвит (ын) "słać, pósłać" æрвыст

у/ы

кус (ын) "dźěłać" куыст

кур (ын) "prašeć so" куырд

кув (ын) "strowić, postrowić" куывд

дзур (ын) "rěčeć" дзырд

агур (ын) "pytać" агуырд

ау/ы

стау (ын) "přenajeć??, chwalić?? " стыд

рæвдау (ын) "majkać" рæвдыд

ардау (ын) "přesćěhać, přesćěhować" ардыд

æу/ы

цæу (ын) "hić" цыд

кæу (ын) "płakać" куыд

о/ы

зон (ын) "znać" зынд

хон (ын) "wołać" хуынд

амон (ын) "pokazać" амынд

žadyn/а

ст (ын) "stanyć, stawać, postanyć" стад

сс (ын) "mlěć " ссад

æхс (ын) "myć" æхсад

• Někotre infinitiwy.

цæрын – žiwy być

фæрсын – prašeć so

æййафын – zaso popadnyć, dosahnyć, łójić

сафын – zhubić, zhubjeć, zhubjować

комын – zarjadować so

æмбулын – dobyć, dobywać

арауын – pjec

хилын – lězć, łazyć

хизын – na pastwu wjesć

тæрын – honić

кæрдын – rězać

хæссын – njesć, nosyć

æмбарын – rozumić

æвналын – dótkać so

кæнын – činić

æфтауын – dodać, přidać

сурын – zaso popadnyć, dosahnyć, łójić

здухын – wjerćeć

ризын – třepotać

æфсадын – syćić

сæттын – rozłamać, kóncować

Dialekty

Stej jenož dwaj dialektaj w osetišćinje: digorski, w kotrymž powěda jedna šesćina cyłeho luda, a ironski. Digorojo a Ironojo so wzajomnje chětro ćežko rozumja, ale po trochu praksy so problemy zhubja.

Digorojo často rozumja a hač wěsteho stopnja rěča ironiski dialekt, ale nic nawopak.

Sociolinguisća zwěsćuja, zo rěčnicy wšelakich dialektow wola rušćinu, zo bychu so wzajomnje rozumili.

Ironski dialekt

Ironšćina ma tři poddialekty: sewjerny (mjeńšina rěčnikow), kudarski (mjeńšina wobydlerjow Južneje Osetiskeje, tež Njeosetojo) a ksaniski abo čisanski (rozšěrjeny podłu rěki Ksani, ale cofa nětk kudarskemu).

Digorski dialekt

W prěnich lětach sowjetskeje mocy mějachu digorski dialekt za wosebitu rěč. W nim buchu wučbnicy publikowane, literarne twórby atd., ale w 1930tych lětach bu digorska literariska tradicija „přećiworewolucionarna“ mjenowana a wot toho časa njeje nihdy nowe zakćěće nazhonił. W poslednim času je so dźěło tole nastupajo zaso zahajiło: wuchadźatej tydźenska nowina Digora a literarny časopis Iraf w digorskim dialekće, je tež ze strony stata podpěrowane Digorske dźiwadło. Wustawa Sewjerneje Osetiskeje připóznawa osetišćinu „we woběmaj jeje formomaj — ironskej a digorskej“, štož woznamjenja faktisce nowe prawniske připóznaće digorskeho dialekta po wjele lětach zanjechanja.

Digorojo su zwjetša trojorěčni — woni derje rěča swój dialekt, rusce a literarnu osetišćinu.

Literarna forma osetišćiny

Prěnje wudaće osetiskeho časopisa «Rastdzinad», 14. měrca 1923

Dźěl strony z osetiskim tekstom w łaćonskim alfabeće. Z knihi wo folklorje wudateje w lěće 1935

Osetiski tekst w georgiskim alfabeće. Předsłowo knihi wo folklorje, wudateje w Stalinirje (nětko Cchinvali), lěto wudaća 1940

Literarna osetiska rěč (rěč w radiju, telewiziji, wučbje atd.) je na zakładźe ironskeho dialekta (z někotrymi leksikaliskimi požčonkami z digorskeho dialekta) nastała.

Hač dotal wostanje njerozrisany problem z ortoepiju (wurjekowanske prawidła) literarneje osetiskeje rěče: do toho připóznate prawidła bazuja na nětko faktisce njepopularnej wurjekowanskej normje, kotruž pak w Južnej Osetiskej dale wužiwaja a wuča. W Sewjernej Osetiskej so literarna rěč faktisce na najbóle rozšěrjenym (najbóle wužiwanym) wašnje. Su na přikład tele prawidłowne rozdźěle kaž w słowje цæдис ("jednota"), kotrež hodźi so wurjekować:

• [caDIS] po starej literarnej normje (wuči so dale w Južnej Osetiskej jako norma) a w někotrych wsach jako lokalne wurjekowanje;
• [saDISx] po nowej literarnej normje sewjerneje (a tež po wurjekowanju wužiwanym we wjetšinje sydlišćow);
• [sxaDIS] po najbóle popularnym wurjekowanju Južneje Osetiskeje (tež wurjekowanje stolicy Cchinvali).

Hačrunjež w literarnej rěči dwaj dźenikaj wuchadźetej, ("Rastdzinad" w sewjerje a "Churzarin" w juhu, hačrunjež so knihi wudawaja a rěč so w srjedźnych šulach wuči, sociologiske slědźenja pokazuja wysoki stopjeń analfabetizma mjez rěčnikami osetišćiny (nic wjace hač 20% rěčnikow osetišćiny móže rěč po prawidłach pisać). To bu přez rozšěrjenje rušćiny zawinowane, mjez druhim w zdźěłanju. Nětko so zasozawjedźenje dwurěčneje wučby přihotuje, dźiwajo na fakt, zo za młodych Osetow we Wladikawkazu je hižo rušćina prěnja rěč, kotruž lěpje rěča. W eksperimenće wuknu rjadownje po nowym programje, z wobšěrnišim wuknjenjom osetišćiny a studowanjom wosebitych studijnych objektow w osetišćinje.

Słowoskład

Moderna osetiska rěč ma podobnosć ze starymi iranskimi rěčemi: stara persiska, awestiska, sanskrita. To pokaza, zo so prjedownicy osetow zahe rozdźělachu wot druhich iranrěčnych ludow.

Hačrunjež osetišćina je iranska, njeje jara podobna druhim iranskim rěčam. Osetojo njerozumja, na př., persiske abo paštuske prajenje. Samnoformowe wostanu numerale, někotre słowa, mjeztym zo gramatiske kategorije zdźěla su rozdźělne.

Na př. w tadźikiskej rěči „wysoka hora“ je кӯҳи баланд — substantiw před adjektiwom, substantiw je markěrowany přez izafet (kóncowka -i). W osetiskej rěči ta samsna zestajenka słowow je „бæрзонд хох“: adjektiw přeco steji pře substantiwom, wonej njewjazatej někajke specifiske kóncowki. Tola forma adjektiwow nimale sej wotpowěduje: бæрзонддæр хох — кӯҳи баландтар „wyša hora“.

Osetišćina ma wjele zhromadnych słowow z druhimi indoeuropskimi rěčemi.

osetišćina	мæй	нæуæг	мад	хо	æхсæв	фындз	æртæ	сау	сырх	бур	цъæх	бирæгъ
Druhe indoeuropske rěče
persišćina	māh	nou̯	mādar	xͮāhar	šab	bīnī	se	siyāh	sorx	zard	sabz	gorg
urdušćina	māh / māheena	nayā	mā / walda	behn	rāt	nāk	tīn	siah / kālā	surkh / lāl	pīlā	sabz / harā	bheyrya
paštušćina	myāsht	nəvay	mōr	khōr	shpa	pōza	dre	tōr	sur	zhaṛ	shin	lewa
tadźikišćina	моҳ (mōh)	нав (nau̯)	модар (mōdar)	хоҳар (xͮōhar)	шаб (šab)	бинӣ (bīnī)	се (se)	сиёҳ (siyōh)	сурх (surx)	зард (zard)	сабз (sabz)	гург (gurg)
hindišćina	mās	nayā	mātā	bahin	rāt	nāk	tīn	kālā / shyam	lāl	pīlā	harā	bik
jendźelšćina	month	new	mother	sister	night	nose	three	black	red	yellow	green	wolf
němčina	Monat	neu	Mutter	Schwester	Nacht	Nase	drei	schwarz	rot	gelb	grün	Wolf
łaćonšćina	mēnsis	novus	māter	soror	nox	nasus	trēs	āter, niger	ruber	flāvus, gilvus	viridis	lupus
francošćina	mois	nouveau	mère	sœur	nuit	nez	trois	noir	rouge	jaune	vert	loup
italšćina	mese	nuovo	madre	sorella	notte	naso	tre	nero	rosso	giallo	verde	lupo
španišćina	mes	nuevo	madre	hermana	noche	nariz	tres	negro	rojo	amarillo	verde	lobo
katalanšćina	mes	nou	mare	germana	nit	nas	tres	negre	roig / vermell	groc	verd	llop
rumunšćina	luna	nou/noi	mamă	soră	noapte	nas	trei	negru	roşu	galben	verde	lup
grjekšćina	μήνας minas	νέος neos	μητέρα mitera	αδελφή adhelfi	νύχτα nihta	μύτη miti	τρία tria	μαύρος mavros	κόκκινος kokkinos	κίτρινος kitrinos	πράσσινος prassinos	λύκος likos
litawšćina	mėnuo	naujas	motina	sesuo	naktis	nosis	trys	juoda	raudona	geltona	žalias	vilkas
bołharšćina	месец mesets	нов nov	майка maika	сестра sestra	нощ nosht	нос nos	три tri	черен cheren	червен cherven	жълт zhălt	зелен zelen	вълк vălk
rušćina	месяц	новый	мать	сестра	ночь	нос	три	чёрный	красный	жёлтый	зелёный	волк
hornjoserbšćina	měsac	nowy	mać	sotra	nóc	nós	tři	čorny	čerwjeny	žołty	zeleny	wjelk

Literatura/beletristika

Załožer osetiskeje literarneje tradicije je talentowany poet Konstantin (K'osta/Къоста) Chetagurov (Xetagkaty). Mjez dźěłami K'osty je wjele ludowych bajkow a legendow, kotrež je w rymach zasopowědał. Nimale w samsnym času z Chetagurovom, na spočatku 20-a lětstotka su někotři dalši osetiskorěčni spisowaćeljo (Arsen Kocojev, Seka Gadijev a dr.) swoje twórby spisali, kotrychž dźěła su dźensa klasiske.

Osetiska literatura je swój rozkćěw mjez dwěmaj swětowymaj wójnomaj nazhoniła, najebać fakta, zo literatura tehdy bě njewobeńdźomnje ideologiska. W poslednim času rěča wo krizy osetiskeje literatury a wudaću knihow; wysokosć nakłada nowych literariskich twórbow je rědko wjace hač 500.

Slědźenje

Wuslědźenje osetišćiny je swój zakład we 18. lětstotku dóstało, hdyž pućowacy napisachu swoje zaćišće wo wopytach w Osetiskej. Mjez nimi běchu N. Vitsen, I. A. Guldenstedt, J. Reineggs. Najwažniši přinošk bě dźěło němskeho orientalisty von Klaprot „Pućowanje w Kawkaziskej a Georgiskej“ (wudate w lěće 1812). Von Klaprot bě prěni, kotryž tukanje wo genealogiskim poćahu mjez osetišćinu a alanšćinu wupraji a digorski idiom jako dialekt osetišćiny zwěsći, ale nic jako wosebitu rěč.

Mjez najsławnišimi wuslědźerjemi osetiskeje rěče je

• Andreas Sjögren (załožer prěnjeho alfabeta, 19. lětstotk),
• Vsevolod Miller (awtor dźěła "Осетинские этюды"/"Osetiske studije"),
• Vaso Abajev (mjez druhim awtor 4-zwjazkoweje knihi "Historisko-etymologiski słownik osetiskeje rěče", 1957-1989).

Hlej tež

• Alanojo

Wotkazy

 Commons: Osetišćina – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow

• Vjaĉeslav (Slavik) IVANOV: KAŬKAZIO: La oseta lingvo Monato (2003/01, str. 24, (eo))
• «Осетинский язык он-лайн». Zběrka materialijow za studentow osetišćiny (rus.), (jendź.), (fr.)
• Esperanto-oseta vortaro por ĉ. 3 mil vortoj en Multizaurus (eo)
• Internetowy kurs osetišćiny w ruskej rěči (rus.)