Meridian (geografija)

Słowo meridian (tež: połodnica) woznamjenja w stopnjowej syći zemje poł dołhostnika (połdołhostnik) na zemskim powjerchu, kotryž wot jednoho geografiskeho čopa k druhemu běži. Je zwjazowaca linija wšěch geografiskich městnow, na kotrychž słónco w jenakim času najwyši dypk swojeje dnjoweje čary (dnjowy wobłuk) na njebju zaběra, na kotrychž je potajkim připołdnjo. Pochad słowa wot łaćonskeho circulus meridianus „připołdniši kruh“ tohorunja na tutón zwisk pokazuje.

Wšě dypki z jenakej geografiskej dołhosću, tuž z jenakim "stopnjom dołhosće", leža na jednym a tym samym meridianje. Zapřijeći 'stopjeń dołhosće' a 'meridian' woznamjenjetej tuž jenakej liniji na zemskim powjerchu a hodźa so tohodla synonymnje wužiwać, při wužiwanju zapřijeća 'stopjeń dołhosće' wšak so aspekt kutoweho podaća a při wužiwanju zapřijeća 'meridian' aspekt słónčneho stawa připołdnišeho časa podšmóruje.

Druhdy so tute zapřijeće mylnje tež jako synonym za połny dołhostnik wužiwa.

Strach zaměny wobsteji z meridianowym zapřijećom astronomow, kotřiž njebjeski meridian skrótka tež meridian mjenuja a pod tym specialny wulki kruh na njebjeskej kuli rozumja.

Meridiany jako idealna linija

Meridiany maja (hdyž so zemja jako kula abo dokładnišo jako rotaciski elipsoid wobhladuje) wšě jenaki rozsah, přetož wotstawk mjez čopomaj je při rotaciskim ćělesu přeco konstantny. Potajkim su dołhostniki na rozdźěl wot šěrokostnikow přeco wulke kruhi a tohodla meridiany přeco tež poł wulkeho kruha. Dołhosć meridiana je na referencnym elipsoidźe WGS84 wok. 20.003,9 km.

Wuchadźejo wot čopa, so wotstawk mjez dwěmaj meridianomaj přeco wjace powjetša, doniž naposledk na ekwatorje swój maksimum njedocpěje. Wotstawk mjez meridianami, kotrež su wo 1° mjez sobu zdalene, pomjenuje so wotšěrjenje. Wono je wotwisne wot wužiwaneho referencneho elipsoida. Při Besselowym elipsoidźe na př. je wotšěrjenje na ekwatorje 111,307 km a na 50. stopnju šěrokosće, tuž w Srjedźnej Europje, wšak jenož 71,687 km.

Wosebite meridiany

Demarkaciska linija po španisko-portugalskim zrěčenju wot Tordesillasa z lěta 1494, něhdźe pola 38° W

Pariski meridian je nulowy meridian był, kotryž bě so do Mjezynarodneje meridianoweje konferency z lěta 1884 wužił a leži 2° 20' 14.025" na wuchod wot Greenwichoweho meridiana, kotryž so hakle wot toho powšitkownje wužiwa. Parisowy meridian dźe prěki přez Pariski obserwatorij.

Hórka w Greenwichu je stejnišćo něhdyšeho Royal Greenwich Observatory (Flamsteed House), přez kotryž nulowy meridian běži, kotryž bu w lěće 1884 dojednany a po kotrymž je Greenwich Mean Time postajeny.

Wěste meridiany wobmjezuja časowe pasma, do kotrychž zemja je rozdźělena. Połny wobwjert zemje wo 360 stopnjow traje jedyn dźeń ze 24 hodźin, tuž 1.440 mjeńšin. Z tuteje přičiny je časowy wotstawk mjez dwěmaj meridianomaj dokładnje 4 mjeńšiny (1.440 : 360). Diferenca městneho časa dweju městnow, kotrejž matej w stopnjowej syći zemje wotstawk wot 15 stopnjow dołhosće, je tohodla dokładnje 1 hodźina = 60 mjeńšin (jeli so [srjedźna] geografiska časowa definicija wužiwa).

Meridianowy kamjeń w Zhorjelcu

Zhorjelc, najwuchodniše město Němskeje, leži dokładnje na 15. meridianje (geografiske połoženje: 15° 00' w. d.) a by tohodla wot Greenwicha dokładnje wo jednu hodźinu časowje přesunjeny był.

Dokelž so přeběh časowych pasmow wšak nic jenož na geografiskich, ale tež na praktiskich a politiskich směrnicach orientuje, móže diferenca zakonskeho časa mjez dwěmaj městnomaj tež wjetša abo mjeńša hač městna časowa diferenca być. Postajene časowe pasma rozeznawaja so zwjetša wo połne hodźiny, zrědka tež wo poł hodźiny. Wosebitosć stej čopaj, dokelž tu wšě meridiany a z nimi tež wšě časowe pasma hromadźe padaja. Na čopje je móžno, z mało krokami wšě časowe pasma překročić. Za Antarktis je so postajiło, zo tu wšudźe koordinowany swětowy čas płaći.

Meridianowa ekspedicija

W lěće 1792 dyrbjała so jako přikład tak dołheje kaž móžno prosteje zdalenosć mjez Dünkirchenom a Barcelonu eksaktnje zwěsćić. Tak mjenowana meridianowa ekspedicija je so wot Jean-Baptiste Joseph Delambre, Pierre Méchain a jeho asistenta Jean Joseph Tranchot přewjedła resp. nawjedowała. Méchain a Tranchot přewzaštaj južny a Delambre přewza sewjerny sektor. Ekspedicija traješe hłownje dla wuskutkow francoskeje rewolucije a wojerskich podawkow (inwazija přez Prusku a francosko-španiska wójna) naposlědk sydom lět. Zakładnu liniju triangulacijow su woni blisko Parisa rozměrili. Jich wuslědki su so přez mjezynarodnu konferencu wědomostnikow 1799 w Parisu akceptowali. Direktny sćěh je wobličenje a konstrukcija prametra, kotryž jako měra najprjedy w cyłej Francoskej płaćiwosć naby. Jeho wotchilenje wučinja měrjenskeje njedokładnosće dla jenož 0,2 milimetrow porno pozdźišim měrjenjam. Něhdyša nowa měra bě jako dźesaćmilionty dźěl čary wot čopa k ekwatorej definowana. Dalše spóznaće přez ekspediciju běše, zo woprawdźita forma zemje runoměrny elipsoid njeje, ale je w swojej njeprawidłownosći skerje je na powjerch běrny podobna.

Hlej tež

• Meridian (astronomija)
• Geografiska šěrokosć
• Geografiska dołhosć

Film

• Axel Engstfeld: Terra X - Die Jagd nach dem Urmeter. Deutschland, Großbritannien, Frankreich, 2010, 52 min. Dokumentacija z hrajnymi scenami, zdźěla na originalnych městnach. Mjezynarodny geografiski institut w Parisu staji za wjerćenske dźěła tež original repeticiskeho kruha k dispoziciji.