Drjewjanscy Słowjenjo

Drawehn - Wendland

Drjewjanscy Słowjenjo běchu jedyn wot najdale na zapadźe bydlacych słowjanskich kmjenow (mjeno kmjena pochodźi wot słowa drewo [drjewo]). Zasydlili so pušćeja na zapadnym brjohu delnjej Łobja. Słušachu k Obodritskemu zwjazku, prjedy hač su wot 9. lětstotka přišli pod němske knjejstwo. Rěčachu hač do połojcy 18. lětstotka drjewjansku połobšćinu (zestajejo so z wjele jara rozdźělnych narěčow). Něhdyši sydlenski rum Drjewjanow nadeńdźe so w dźensnišej Limborskej holi a we Wendlandźe južnje Hamburga.

Stawizny Połobskich Słowjanow

Mjez 8. a 12. lětstotkom je němske feudalne mócnarstwo w jara surowych, “Wendenkreuzzüge” mjenowanych wójnach Połobskich Słowjanow porazyło.

Mnich Widukind von Corvey (wokoło 925 - po 973) pisaše w lěće 955 wo wójnje Ota I. a Gera přećiwo obodritskemu wjerchej Stojgněwej we wuchodnej Mecklenburgskej: „A tak wjedźeše wón, wšitko zapusćejo a zapalejo, swoje wójsko přez wone kraje. Samsny dźeń lěhwo njepřećelow zdobychu a mnoho ludźi zabichu abo popadnychu. Mordowanje traješe hač do pózdneje nocy. Nazajtra na žerdź tyknjenu hłowu słowjanskeho wjercha Stojgněwa na hołym polu postajichu a dokoławokoło 700 jatym hłowu wotćachu. Poradźowarjej Stojgněwa pak woči wukałnychu, jazyk wutorhnychu a potom jeho bjezmócneho mjez ćěłami ležo wostajichu.“

Do Dźěwinskeje chroniki so 1147 zapisa: „Die Wenden sind ... entweder dem Christentum zu unterwerfen, oder mit Gottes Hilfe vollständig zu vernichten.“

Němski farar Helmold von Bosau (wokoło 1120 - po 1177) 1170 tu wójnu w swojej „Slawenchronik“ hódnoćeše: „Auf den Feldzügen gegen die heidnischen Wenden war keine Rede von Christentum, sondern nur vom Gelde.“

Hłowny zaměry běchu potajkim předewšěm pjenježne dobytki a kolonizacija bohateho kraja Słowjanow. Hižo 1108 wabješe so z přez Dźěwinskeho Arcybiskupa nastorčene za to: „Pohanow (měnjeni běchu Słowjenjo) drje zacpěwamy, ale jich kraj je wobdźiwajomnje bohaty: Nadosć je tam mloka a mjedu. Tak praja wšitcy, kiž kraj znaja. Tohodla, Saksojo, Frankojo, Lothringojo, Flamojo, wy wuznamni swětodobywarjo, postańće! Tu móžeće waše dušine zbožo nadeńć, a hdyž so wam to lubi, hišće najlěpšu pódu k tomu!“

Serbske kmjeny hižo w 10. lětstotku politisku njewotwisnosć zhubichu. Obodritojo a Łutykojo pak zamóžachu so we Wulkim słowjanskim zběžku 983 hišće raz wuswobodźić, a Obodritojo samo załožichu skoro dwaj lětstotkaj wobstejace mócnarstwo. Po zamorjenju wjercha Niklota 1160, njeporadźenym zběžku 1163/1164 a zničenju łutykskeje twjerdźizny Arkony 1168 pak zakónči štyri lětstotki dołhe krejepřeleće we wójnach přećiwo Słowjanam w dźensnišej Němskej. Wšitke kmjeny běchu swoju njewotwisnosć zhubili.

Nětko započinaše mócny asimilaciski a germanizaciski ćišć. Słowjanske kraje běchu zapusćene, wobydlarstwo z wulkeho dźěla wutupjene abo wuhnate. Wot Němcow wuwite postajenja, kiž znajemy mj.dr. jako “Wendenparagraphen” a kiž zakorjenichu mjenjehódnosć Słowjanow napřećiwo nowym, přićahnjecym sydlarjam, njepusćichu Słowjanow jako runohódnych do městow, a tak zadźěwachu socialnemu postupej. Jenička móžnosć bě přiwzaće němskeje kultury a rěče. Tak wjetšina rěčow a wašnjow Połobskich Słowjanow hižo w 14. a 15. lětstotku wumrě. Jenož w Hannoverskim Wendlandźe zdźerži so hač do srjedź 18. lětstotka mała obodritsko-wendiska rěčna kupa.

Hudźba

Wosebje wuzběhnenja hódne su stawizny hudźbneho wuwića Obodritow a Łutykow. Tak hižo byzantinski chronista Theophylactus Simocattes pisaše wo třoch zapadosłowjanskich hercach. Woni běchu wójnscy jeći Grjekow a prajachu, zo pochadźa „vom äußersten Ende des westlichen Meeres“ (měnjene je Bałtiske morjo) a su „ungeübt im Waffengebrauch, aber geschickt im Spiel auf der ´cytara´ (gusla)“. Běchu „der Musik zugetan, liebten das ruhige friedliche Leben“ a „im Heldengesang geübt“

Přez lětstotki so přeco zaso raz wo jich hudźbje a rejach pisaše, tak tež wo Wizlawu III. Rujanskim, kotryž 1325 wumrě jako jedyn z poslednich łutykskich wjerchow na Rujanach. 17 jeho melodijow z elementami wendisko-łutykskeje ludoweje hudźby je w Jenaskim rukopisu zdźerženych. 1756 zemrě najskerje poslednja žona, kiž hišće drjewjanšćinu wobkněži, Emmerentz Schultze, 88-lětna w Dolgowje. Tak zapisa so do zarjadniskich spisow: „Diese alte Wittwe ist die letzte von denen, die perfect Wendisch hat sprechen und singen können, daher sie auch vor ihre Königliche Majestät unseren allergnädigsten Landesherren zur Görde hat erscheinen müßen, üm diese Sprache aus ihrem Munde zu hören.“

Jeničce jedyn drjewjanski ptačokwasny spěw so zachowa: “Katü mës Ninka bayt?” Jedna melodija z tych 17 zapisanych wot Wizlawa III. je jara podobna na tutón spěw. To zwěsći serbski hudźbny wědomostnik Jan Rawp (1928–2007). Přełožk tutoho spěwa Arnošta Muki (1854 - 1932) z mjenom “Limborski kwas” słuša k repertoirej Serbskeho narodneho ansambla a spěwa so tradicionalnje na Ptačim kwasu. 1999 tež delnjoserbski přełožk nasta. K wotewrjenju jutrowneje wustajency Serbskeho muzeja w Choćebuzu lěta 2001 bu tón spěw přez spěwansku skupinu “Łokašina” z Lubnjowa pódla žortnej dźiwadłowej scenje, “Carveně netypar”, napisanej wot Wernera Měškanka, w drjewjano-połobšćinje předstajeny.

Staj tež přełožkaj staroserbskeju spěwow “Serbow dobyśa” a “Naše golcy z wojny jědu” z mjenomaj „Weleti do Nematz sjaschdowachong“ a „Nossi poni s wüjny jedong“ wobchowanej. Běše to wěsty, rěč rekonstruowacy pospyt a je z pjera serbskeho rěčespytnika Arnošta Muki.

Rěč a kultura Drjewjanskich Słowjanjow

Nětko wězo prašenje wobsteji, kak stej móhłej so rěč a kultura Drjewjanow we Wendlandźe hač do 18. lětstotka zdźeržeć, hdyž běchu najzapadnišo sydlacy słowjanski kmjen a wšitke druhe so hižo 3 lětstotki do toho dospołnje asimilowachu. Hodźi so to z tym rozkłasć, zo bě jich sydlenski rum přez přirodu do a ze zapada zawrjeny a wažne wikowanske dróhi wobkružichu jón južnje a sewjernje na lěpšich pućach. K tomu słušeše wony kraj hižo jara zahe do wojewódstwa Lüneburg a přez to njebě tak mócnje wot wójnow a namócnej kolonizaciji potrjecheny. Tak móžachu tamni Słowjenjo dołhi čas chětro njenadpadnje dale žiwi być. Přeněmčenje so hač do 17. lětstotka jenož poněčim wuskutkowaše, ale bu na kóncu tola wědomje tójšto pospěšene. Wužiwanje rěče bě zakazane - najprjedy jenož w přitomnosći zarjadnikow abo duchownych. Citat z lěta 1672: “Es ist auch allen Wenden verboten in Gegenwart der Geistlichen kein Wort wendisch zu sprechen” a pozdźišo, přez Dannenbergskeho hejtmana (Hauptmann) Georga Wilhelma Schenka von Winterstedt (1635-1695), tež cyłkownje. Přeco zaso so přiwěra a nałožki Słowjanow kritizowachu, hdyž so wot němskeje wokolnosće wotchilachu. W šuli so podobne zjewi. Krotko do smjerće rěče pak tež hišće napřećiwne zjawy skutkowachu. Tak pisa pućowacy spisowaćel Johann Georg Keyßler, zo su w Hannoverje “auf die Gedanken gerathen, es gereiche zu der Ehre eines Landesherrn, wenn vielerley an Sitten und Sprachen unterschiedene Völker seine Oberherrschaft erkenneten [..] daher [sei] diesen Wenden befohlen worden, ihrer ehemaligen Muttersprache sich wieder zu gebrauchen.” To pak njezamóže wjac wjele změnić, dokelž měješe Drjewjanšćina hižo jara špatny prestiž a to nic jenož pola Němcow. Přez tute naprawy so rěčna substanca a wosebje narodne sebjewědomje w běhu jedneje generacije tak mócnje wobškodźi, zo mějachu ći, kiž so za rěč Drjewjanow zajimowachu, hižo ćeže rěčnikow namakać. Wustrowski zarjadnik Mithoff pisaše 1691, dokelž chcyše drjewjanske “Wótce naš” zapisać: „... so hat man meines wißens keine Bücher in der wendischen Sprache, auch sonst keine alte schrifftliche nachrichtungen, wie dann diese sprache nunmehro abzunehmen beginnet, dahero auch, wie fleißig mich gleich bemühet, vor Erst niemandt antreffen können, welcher uff die 7te Frage, wie nemlich ihr Vater unser Laute, zu dienen undt das Vater unser in den wendischen Sprache außzusprechen gewust. Endlich aber ist es mir Communiciret.“

1711 Wustrowski farar Christian Hennig von Jessen (1649 - 1719) w swojim „Vocabularium Venedicum“ zwěsći: „Jeziger Zeit reden hier herum nur noch einige von den Alten Wendisch, und dürffen es Kaum vor ihren Kindern und andern jungen Leüten thun, weil sie damit ausgelachet werden: Gestalt diese, die Jungen, einen solchen Eckel für ihre Mutter-Sprache haben, daß sie sie nicht einmal mehr hören, geschweige denn lernen mögen. Dahero unfehlbar zu vermuten, daß innerhalb 20. zum Höchsten 30. Jahren, wenn die Alten vorbey, die Sprache auch wird vergangen seyn, und mann so dann kein Wend mehr in seiner Sprache alhier wird zu hören kriegen, wenn mann gleich viel geld drum geben wollte.“

1724 zapisa drjewjanski korčmar a šołta ze Süthenja, Johann Parum Schultze (1677 - 1740), do swojeje „Wendlandchronik“ (zdźerženy je wotpisk pólskeho hrabje Jana Potockeho (1761 - 1815), original je so we 18. lětstotku zhubił): „Ich bin ein Mann von 47 Jahren. Wenn mit mir und denn noch drey Personen es vorbey ist in unserem Dorf, als dann wird wohl niemand recht wissen, wie ein Hund auf Wendisch genannt wird.“

Tu pak smě so prajić, zo je wón so mylił: Delnjoserbske “pjas” dźě wotpowěduje drjewjanskemu słowej. Po zemrěću rěče pak so hišće wěste wosebitosće, kaž narodna drasta a wědomje wo słowjanskim pochadźe wobchowachu. Tak mamy na přikład 75 fotow wopyta Georga V. (1819-1878), poslednjeho hannoverskeho krala we Wendlandźe w juliju 1865. Na nich su stare a drohotne swjedźenske drasty Drjewjanow widźeć. Pozdźišo pósłachu swojemu kralej hišće dalšu fotowu zběrku do eksila, w kotrejž je mjez druhim stare wašnje natwara wsow, tak mjenowanych kulowcow, na 42 wobrazach zdźeržene.

Tak je spóznać, zo drje je słowjanska rěč wobydlerstwa srjedź 18. lětstotka wumrěła, nic pak drasta, wědomje a wěste dalše wosebitosće. Mjez swětowymaj wójnomaj so na přikład we wokrjesu Lüchow-Dannenberg 500 ludźi při ličenju luda jako wendiske wuzna. 1905 bě posledni, pak hižo stajeny, wendiski kwas. Kulowcy so do dźensnišeho swěru zachowaja.

Tež zapadosłowjanske zemjanstwo je hišće žiwe. Tak su dźensa w Němskej wjacori direktni potomnicy sławneho Niklota, wjercha Obodritow, žiwi a su sej tež swojeho pochada wědomi. Mjez nimi wojwoda Georg Borwin zu Mecklenburg-Strelitz (*1956).

Rěčespyt

Hakle we 18. lětstotku započachu so rěčespytnicy, na přikład Gottfried Wilhelm Leibniz, za mrějucu drjewjanšćinu zajimować. Zběrachu a přepytowachu poslednje zbytki rěče. Po Druhej swětowej wójnje su so wjacori slawisća nadrobnje z tej rěču zaběrali a někotři z nich su ju samo rěčeć zamóhli. Tak na přikład Prof. Dr. Reinhold Olesch (1910 - 1990), w Greifswaldźe, Lipsku a Kölnje skutkowacy slawist a filologa, kiž wuda swój „Thesaurus Linguae Draveanopolabicae“ w štyri zwjazkach po dołholětnem dźěle.

“Vocabularium Venedicum” Wustrowskeho pastora Christiana Henniga a “Wendlandchronik” Süthenskeho šołtu Johanna Paruma Schultza stej najwažnišej žórle drjewjano połobšćiny. Drjewjanske knihi njejsu ženje nastali, jenož teksty a małe zběrki słowow a přisłowow su nam zdźeržene. Kaž hižo z přirunowanja druhich słowjanskich rěčow znate, ma tež drjewjanski słowoskład wulke podobnosće ze serbšćinomaj. Hdyž su wěste swojoraznosće a typiske změny znate, hodźa so mnohe słowa jara lochko rozumić.

Přirunowanje wurazow

Drjewjano połobsce	Hornjoserbsce	Delnjoserbsce	Pólsce	Čěsce	Słowaksce
djöre	hora	góra	góra	hora	hora
ljotü	lěto/lěćo	lěśe/lěto	(lato)	(léto)	(leto)
pait	pić	piś	pić	pít	píť
gord	hród	grod	gród	hrad	hrad
dause/daise	duša	duša	dusza	duše	duša
brot	bratr	bratš	brat	bratr	brat
váknü	wokno	wokno	okno	okno	okno
möst	móst	móst	most	most	most
dan	dźeń	źeń	dzień	den	deň
tjün	kóń	kóń	koń	kůň	kôň
dáudjí	dołhi	długi	długi	dlouhý	dlhý
patinac	ptačk	ptašk	ptak	pták	vták
(nemac)	Němc	Nimc	Niemiec	Němec	Nemec
slama	słoma	słoma	słoma	sláma	slama
reka	rěka	rěka	rzeka	řeka	reka
paiví	piwo	piwo	piwo	pivo	pivo

Zajimawe su na přikład tajke rozdźěle, kaž při pomjenowanju Němcow: hs. Němc - drw. siostě Drjewjanske “siostě” rěka tak wjele kaž Saksojo. Woni běchu jich bliši susodźa.

Pattínze lgotóya pít tunsa. - Ptački lětaja pod mróćelemi. (tunsa - hs. tučel, ds. tyca, pl. tęcza, n. Dunst)

Jednotliwe słowa derje rozumimy, ale w sadźe abo samo w tekstach je to zwjetša hinak, dokelž je drjewjanšćina w času jeje zběranja a składowanja hižo jara přeněmčena była. Nimo toho su ći, kiž su ju napisali, nižoněmsku narěč rěčeli a njeje dźensa wjele wo jeje fonetice znate. Jednotny prawopis wězo tež nihdźe njenadeńdźeš.

Drjewjanšćina šłuša do lechiskeje podskupiny słowjanskich rěčow, kaž pólšćina abo kašubšćina. To je na přikład na zdźerženych starosłowjanskich nosowkach widźeć:

drw. golongsaj - pl. gałąź

Tak drje mohło so wo drjewjanšćinje jako jeničce wobchowanu, poměrnje derje přeslědźenu, narěč Obodritow rěčeć.

Žórła

Dalše žórła

• ORB, krótki film Wernera Měškanka a Sorabia-Film-Studio w Serbskim magacinje “Łužyca” 12 / 1996
• Brankačk / Mětšk a.d., Stawizny Serbow, LND - Budyšin 1977 (s. 31)
• Raupp, Sorbische Musik, VEB Domowina-Verlag Bautzen - Budyšin 1966
• R. Olesch, Vocabularium Venedicum, Böhlau - Köln 1959
• R. Olesch, Thesaurus Linguae Dravaenopolabicae, Böhlau - Köln 1984
• Widimský / Mencák, Taschenwörterbuch Deutsch Tschechisch, VEB Verlag Enzyklopädie - Leipzig 1974
• Rudolf Fischer, Taschenwörterbuch Tschechisch Deutsch, VEB Verlag Enzyklopädie - Leipzig 1963
• Archiw a sobudźěłaćerjo Serbskeho muzeja w Choćebuzu
• Karol Arnošt Muka, Szczątki języka połabskiego Wendów Luneburskich, [in:] Materiały i prace Komisyi językowej Akademii Umiejętności w Krakowie, t. I, Kraków 1904, s. 313-569.

Słowjanske kmjeny