Uralske rěče

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Uralske rěče
Geografiske
rozšěrjenje
:
Sewjerowuchodna a srjedźna Europa a zapadna Azija
Genetiska
klasifikacija
:
Podskupiny:
Rozšěrjenje uralskich rěčow
Wobdźěłać
p  d  w

Uralske rěče tworja samostatnu rěčnu swójbu, kotrejž přisłuša 24 milionow wobydlerjow srjedźneje, sewjerneje a wuchodneje Europy. Wosebje rěča so w Finskej, Madźarskej, Estiskej a Ruskej.

Přiznamjenja[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Někotre přiznamjenja tutych rěčow su:

Pradomizna[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Domizna zhromadneje maćeršćiny wšěch uralskich rěčow, tuž protouralšćiny, ležeše najskerje w centralnym abo južnym Uralu. Tuta předpokładowana pradomizna bě rozsudna za pomjenowanje rěčneje swójby. Proces wotdźělowanja jednotliwych uralskich skupinow a jich připućowanja do pozdźišich sydlenskich teritorijow je před něhdźe 5000 lětami započał.

Wědomosć[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Wědomosć wo uralskich rěčach a z tym zwjazanej kulturje rěka uralistika abo – w padźe wobmjezowanja na jednu wot uralskeju hłowneju hałuzow – finougristika a samojedistika.

Hłowny hałuzy a rozšerjenske regiony[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Hłownej hałuzy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Uralske rěče wobsteja z dweju jasnje definowaneju hłowneju hałuzow, kotrejž stej so před znajmjeńša 6000 lětami rozdźělowałoj:

  • wjetšu zapadnu hałuzu finougriskich rěčow z dźensa wjace hač 99 % uralskich rěčow a cyłkownje wjace hač 20 rěčemi
  • mjeńšu na sewjer a na wuchod Urala ležacu hałuzu samojediskich rěčow z hišće štyrjomi žiwymi rěčemi, kotrež so wot jenož hišće maksimalnje 30.000 ludźi w njesměrnje rědko wobsydlenych teritorijach sewjerneje Sibirskeje rěča.

Rěčny wotstawk mjez finšćinu a madźaršćinu – wobě stej čłonaj finougriskeje hałuzy – da so z tym mjez němčinu a rušćinu přirunować; rozdźěle mjez jednotliwymi finougriskimi a samojediskimi rěčemi su hišće wo wjele wjetše.

Finougriske rěče[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Najznaćiše finougriske rěče su madźaršćina (13 mio. rěčnikow), finšćina (5,4 mio.) a estišćina (1,1 mio.). Tute tři su tež jeničke uralske rěče ze statusom narodneje rěče.

Samišćina (prjedawše pomjenowanje „lapšćina“ bu wot Samow wotpokazane; Lappe pochadźa ze šwedšćiny a woznamjenja ‘lumpy’ abo ‘zapłata’) twori skupinu 10 rěčow z něhdźe 30.000 rěčnikami, kotrež so wosebje w Norwegskej a Šwedskej, ale tež w Finskej a Ruskej na połkupje Kola rěča.

Najprjedy přidruža so estišćinje w Ruskej w šěrokim pasmje hač na połkupu Kola wotišćina, ingrišćina (wobě nimale mortwej), wepsišćina (1600 rěčnikow) a karelšćina (36.000, Karelska). Liwišćina je faktisce mortwa, estišćinje blisko přiwuzna rěč w Letiskej.

Wšě zbytne uralske rěče su rozšěrjene w dźensnišej Ruskej. W centralnym Wolzynym teritoriju su w swójskich republikach mordwinšćina (390.000 rěčnikow), marišćina resp. čeremisišćina (510.000 rěčnikow) a udmurtšćina (340.000). Dale na sewjer so komišćina z warietetomaj syrjenišćina (160.000 rěčnikow) a permjakišćina (63.000 rěčnikow) přidruži. Někotri awtorojo syrjenišćinu a permjakišćinu za separatnej rěči maja.

Na wuchod Urala so w Obskim regionje wobě ob-ugriskej rěči chantišćina (abo ostjakišćina, 9.600 rěčnikow) a mansišćina (abo wogulišćina, 940 rěčnikow) we swójskim awtonomnym wokrjesu (Okrug) Chantow a Mansow rěčatej. Stej najbliše přiwuznej z daloko zdalenej madźaršćinu a tworitej z tutej ugrisku podskupinu.

Samojediske rěče[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Najebać sowjetskeje zasydlowanskeje politiki zdźěla nomadisce wostajace Samojedźa wobydla w na sewjer Ruskeje hoberski teritorij wot Běłeho morja hač do połkupy Tajmyr. Něhdźe 41.000 Nencow abo Jurakow zdaloka wjetši dźěl Samojedow předstaja. Woni tworja w tři awtonomnych wobwodach (awtonomny wokrjes Nencow, awtonomny wokrjes Jamal-Nencow a w prjedawšim awtonomnym wokrjesu Tajmyr) titularny narod, nimo toho wobydla něhdźe 1.200 lěsnych Nencow w awtonomnym wokrjesu Chantow a Mansow a něhdźe 8.000 w oblasći Archangelsk. Hišće 22.000 Nencow rěči jich maćeršćinu, nencisku rěč. Blisko přiwuzni Ency (prjedy Jenisej-samojedźa) při wuliwje Jeniseja su jenož hišće něhdźe 230, wot kotrychž hišće něhdźe 40 staršich wosobow encisku rěč rěči.

Na sewjer a na juh so Nganasanojo (prjedy Tawgi-samojedźa) přidružeja, wot kotrychž nehdźe 130 ngasanisku rěč rěči. Na juhowuchod w regionje srjedźneho Oba wobydla Selkupojo (prjedy Ostjak-samojedźa) z 1000 rěčnikami selkupisćiny, dźensa jeničkeje juhosamojediskeje rěče. Druhej juhosamojediskej rěči matorišćina a kamasišćina stej mortwej. Matorišćina bu w zažnym 19. lětstotku wot Turkowskeje rěče wutłóčena; wona bu pak před tym přez intensiwne linguistiske pólne slědźenje spřistupnjena. Poslednja rěčnica kamasišćiny, Klawdija Plotnikowa, wumrě w lěće 1989.

Uralske rěče a jich klasifikacija[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Stawizny a aktualna diskusija genetiskeje přiwuznosće uralskich rěčow so deleka nadrobnje wopisuje. Dokelž aktualna wědomostna diskusija diwergěrowace přistupy za nutřkowne rozčłonkowanje uralskich rěčow poskićuje – wosebje za finougrisku hałuzu –, złožuje so tam do dalokeje měry na „tradicionalnu“ klasifikaciju, kotraž so wot najwjace slědźerjow faworizuje.

Wězo je trjeba so po přezjednosći najwuznamnišich finougristow jednota finsko-wolzynych rěčow (zjednoćenje wot mordwinšćiny a marišćiny) spušćić. Tež prjedy předpokładowana jednota finsko-samiskich rěčow so wot někotrych slědźerjow hižo njezastupuje, tak zo stej wobě separatnej skupinje znutřka finsko-permskich rěčow. Dóńdźemy potom k slědowacej genetiskej strukturje uralskeje rěčneje swójby:

Genetiska struktura[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Uralske a finougriske słowne runicy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Zaćišć wot stopjenja přiwuznosće jednotliwych uralskich rěčow dadźa slědowace tabele z wubranymi uralskimi słownymi runicami. Wone pokazuja na prěni pohlad, zo finšćina a estišćina stej jara blisko přiwuznej a zo so samojediska nencišćina – najebać spóznajomneje přiwuznosće – wot njeju jara wotchiluje. Wosebita bliskosć chantišćiny k madźaršćinje – wobě stej ugriskej rěči – njewotwodźuje so bjeze wšeho z tabele, ale pokazuje so hakle při zasadźenju subtilnišich linguistiskich technikow.

Hłownej žórle tutych tabelow stej Uralisches Etymologisches Wörterbuch wot Károly Rédei (1986–1991) a podaća w zběrniku The Uralic Languages (1988). Rekonstrukcija uralskich abo finougriskich formow slěduje nowšemu systemej Pekka Sammallahti’a. W druhej rjadce su často wužiwane alternatiwne mjena rěčow resp. jich skrótšenki podate. Podaće „(FU)“ za rekonstruowanej formu woznamjenja, zo tuta słowna runica je jenož we finougrišćinje dokładźena, ale nic w samojedišćinje. Je tuž rekonstruowana protofinougriska forma. Cyłouralske słowne runicy su relatiwnje zrědka; najebać toho je přisłušnosć samojediskich rěčow k uralšćinje bjez dwěla.

Uralske słowne runicy I: Substantiwy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Woznam Fin. Est. Sam. Mordw. Mar. Udm. Komi Chant. Mans. Madź. Nenc. Selk. Proto-Uralšćina
altern. Suomi Lap. Čerem. Wotjak. Syrjen. Ostjak. Wogul. Jurak
žiła, ćećel suoni soon suotna san šün sen sen jan tεn ín ten čen *sɨɨni
woko silmä silm čalbmi sel'me činca . sin sem šäm szem sew sai *śilmä
wutroba sydän süda čađa sedej šüm sulem selem šem šäm szív sej sid' *śüdämi
hłowa pää pea . . puŋ pom . päŋ fej, fő . . *päŋi (FU)
ruka käsi käsi giehta ked kit ki ki köt, ket kät kéz . . *käti (FU)
krej veri veri varra ver wər ver vir wer wür vér . . *weri (FU)
stopa, noha jalka jalg juolgi jalgo jal . . . . gyalog . . *jɨlkå (FU)
klin, nitka syli süli salla säl šəl sul syl jöl täl öl . . *süli
ryba kala kala guolli kal kol . . kul kol hal χale kel *kålå
woš täi täi dihkki . ti tej toj tögtəm täkəm tetü . . *täji (FU)
myš hiiri hiir . čejer . šir šyr jönkər täŋker egér . . *šiŋiri (FU)
štom, drjewo puu puu . . pu pu pu . -pe fa pa po *puxi
lód jää jää jiekŋa ej ij je ji jöŋk jöŋk jég . . *jäŋi (FU)
woda vesi vesi . ved wət vu va . wit víz wit yt *weti
dom, hěta kota koda goahti kudo kuδə ka,ko ka,ko kat . ház . . *kotå (FU)

Uralske słowne runicy II: Werby, ličbniki, pronomeny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Woznam Fin. Est. Sam. Mordw. Mar. Udm. Komi Chant. Mans. Madź. Nenc. Selk. Proto-
altern. Suomi Lap. Čerem. Wotjak. Syrjen. Ostjak. Wogul. Jurak Ural.
hić mene mine mana . mije min mun men min men-ni min men-da *meni-
čuć, wědźeć tunte tund dovda . . todi ted . . tud-ni tumta (tymne) *tumtɨ-
dać anta anda vuovde ando . ud ud . . ad-ni . . *ɨmtå (FU)
jedyn yksi üks okta vejke ik(te) ok et it ük egy . . *ikte (FU)
dwaj/dwě kaksi kaks guokte kavto kok kik kik kät kit két, kettő . . *kektä
tři kolme kolm golbma kolmo kəm kwin kujim koləm korəm három . . *kolmi (FU)
štyri neljä neli njeallje nile nəl nil nol nelə nili négy . . *ńeljä (FU)
pjeć viisi viis vihtta vete wəc vit vit wet ät öt . . *wi(t)ti
šěsć kuusi kuus guhtta koto kut kwat' kvat kut kat hat . . *kutti (FU)
sto sata sada čuohti sado šüδə su so sat šat száz . . *śåtå (FU)
štó ken ke(s) gii, gea- ki ke, kü kin kin . . ki . . *ke, ki (FU)

Uralske zwukowe wotpowědniki[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Date etymologije dadźa někotre uralske zwukowe wotpowědniki spóznawać, na př. při přirunowanju finskich a madźarskich słowow słowneje runicy:

  • w nazwuku stejacy finski /p-/ wotpowěduje madźarskemu /f-/ (na př. puu : fa)
  • w nazwuku stejacy finski /k-/ wotpowěduje před /a/ a /o/ madźarskemu /h-/ (na př. kala : hal), hewak madźarskemu /k-/ (na př. käsi : kéz)
  • w mjezyzwuku stejacy finski /-t-/ wotpowěduje madźarskemu /-z/ (na př. sata : száz)
  • w mjezyzwuku stejacy finski /-nt-/ wotpowěduje madźarskemu /-d-/ (na př. tunte- : tud-)
  • w nazwuku stejacy finski /s-/ wotpowěduje madźarskemu /sz-/ abo /Ø-/ (na př. silmä : szem, syli : öl), kotryž na tym pokazuje, zo finski /s/ wot dweju rozdźělneju s-zwukow pochadźa, kotrejuž rozdźěl w madźaršćinje hišće je jasny.

Z tutych a dalšich wobkedźbowanjow dadźa so fonemy protouraliskeje rěče do dalokeje měry rekonstruować. Uralistika wuchadźa z toho, zo finšćina je zwjetša protouralske konsonanty wobchowowała – konsonanty madźaršćiny tuž su nowowuwića, mjeztym zo originalne wokale najprjedy w samiskich rěčach eksistuja.

Najstarše dokłady a spisowne rěče[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Madźaršćina je uralska rěč z najstaršimi pisomnymi dokładami. Po prěnich rozbrojenych jednotliwych słowach w druhorěčnych tekstach je Nekrolog z kónca 12. lětstotka najzažniši tekstowy dokład. Wón wobsteji z 38 linkow a ma wobjim wot 190 słowow. Slěduje wokoło lěta 1300 staromadźarska Marijowa skóržba, wuměłsce hódnotne přebasnjenje łaćonskeho teksta, takrjec prěnja madźarska baseń.

Najstarši karelski rěčny pomnik pochadźa z 13. lětstotka a je jara krótki na brězowej skorje pisany tekst. Staropermišćina, zažna forma komišćiny, dósta w 14. lětstotku wot misionara Stephan swójski alfabet, kotryž na grjekskim a kyriliskim alfabeće bazuje. Najstarša estiska kniha bu 1525 ćišćana, ale njeje so wobchowała; prěni wobchowany estiski tekst je 11 stronow w lěće 1535 ćišćaneho nabožneho kalendra. Finska literatura započa w lěće 1544 z Rukouskirja Bibliasta Mikaela Agricole, w lěće 1548 slěduje jeho přełožk Noweho testamenta. Najstarše samiske teksty pochadźeja ze 17. lětstotka.

Nimo mjenowanych rěčow z relatiwnje zažnymi rěčnymi pomnikami su mjeztym nimale wšě uralske rěče spisownu formu dóstali, byrnjež so woprawdźita literariska produkcija jenož pola wjetšich rěčow wotměła. Uralske rěče w Ruskej wužiwaja modifikacije kyriliskeho alfabeta, zapadne rěče łaćonski alfabet.

Žórła[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

  • Károly Rédei: Uralisches Etymologisches Wörterbuch. Akadémiai Kiadó, Budapest 1986–1991, ISBN 96-3053067-8.

Wotkazy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije