Estišćina

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
eesti keel
estišćina
kraje Estiska
rěčnicy 1.100.000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija uralske rěče
finougriske rěče
finsko-permske rěče
finsko-wolzyne rěče
finsko-samiske rěče
baltofinske rěče
estišćina
oficielny status
hamtska rěč Estiska, Europska unija
rěčne kody
ISO 639-1:

et

ISO 639-2:

est

ISO 639-3 (SIL):

est

wikipedija
Wobdźěłać
p  d  w

Estišćina (estisce eesti keel) je rěč baltiskofinskeje hałuzy finougriskich rěčow, a tohodla tež słuša k swójbje uralskich rěčow. Estišćina je přiwuzna z finšćinu a zdalenje tež z madźaršćinu. K skupinje finskich rěčow słušeja tež někotre małe rěče, na přikład liwišćina, karelšćina, samišćina, marišćina a dalše. Estišćina njeje přiwuzna z rěčemi susodnych narodow (rušćinu, letišćinu, šwedšćinu), kotrež słušeja k indoeuropskim rěčam.

Estisce rěči wokoło 1,1 mil. ludźi, wjetšina z nich (na 950.000) bydli w Estiskej. Estišćina je jenička hamtska rěč w Estiskej a jedna z 25 hamtskich rěčow Europskeje unije.

Alfabet a wurjekowanje[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

W estišćinje wužiwa so łaćonski alfabet z přidatnymi pismikami õ [ɤ], ä [æ], ö [ø], ü [y]. W cuzych słowach wužiwaja tež pismiki š, z a ž. W alfabetiskim porjedźe sćěhuja õ, ä, ö, ü za pismikom v na kóncu alfabeta, š, z a ž sćěhuja za s.

Wokale[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Wokalne fonemy estišćiny
Prědnje wokale Zadnje wokale
ilabialny labialny ilabialny labialny
wysoki i y u
srjedźny e ø ɤ o
niski æ ɑ

Tabela pokazuje jenož kajkosć wokalnych fonemow, nic jich rozdźelne dołhosće.

Nimo jednorych wokalow eksistuje hišće wulka ličba diftongiskich wjazanjow: ae, ai, au, ea, ei, iu, oe, oi, ou, ui, õe, õi, õu, äe, äi, äu, öi.

Rěčna norma žada, zo slěd üü so jako [yi] wurjekuje.

Při wupadźe konsonantow nastawaja hišće dalše diftongi, kiž w njezměnitych zdónkach njewustupuja: öe, ao, eo, õo, äo, oa, õa, öa.

Konsonanty[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Konsonantiske fonemy estišćiny
  bilabialne labiodentalne alweolarne palatalno-alweolarne postalweolarne palatalne welarne uwularne
ploziwy p   t     k  
nazale m   n   (ŋ)    
wibranty     r          
frikatiwy   f v s ʃ     h
aproksimanty           j    
laterale     l        

Typiska wosebitosć estišćiny je rozeznawanje třoch schodźenkow dołhosće (krótko – dołho – předołho) tak pola konsonantow tak pola wokalow, na př. koli [kolʲiˑ] ‘čapor’ – kooli [koːlʲi] ‘šule’ (genitiw singulara) – kooli [koːːlʲi] ‘šulu, do šule’, kanu [kanuˑ] ‘kokoše’ (partitiw plurala) – kannu [kanːu] ‘kany’ (genitiw singulara) – kannu [kanːːu] ‘kanu’ (partitiw singulara). Prawopis rozdźěl mjez dołhim a předołhim schodźenkom njepokazuje, wuwzaće su rjady [b̥][pː][pːː], [d̥][tː][tːː] a [ɡ̊][kː][kːː], hdźež pisaja b – p – pp, d – t – tt a g – k – kk.

Palatalizaciju konsonantow w pismje njewoznamjenjeja.

Na rozdźěl wot finšćiny nima spisowna estiska rěč wokalnu harmoniju. W někotrych narěčach je wokalna harmonija tola hišće zachowana (na př. južnoestisce külä ‘wjes’, tervüs ‘strowosć’, spisowna rěč küla a tervis).

Stopnjowa změna[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Kaž tež druhe finsko-samiske rěče (nimo wepšćiny a južnosamiskeje rěče) pokazuje estišćina t. mj. stopnjowu změnu. Na rozdźěl wot finšćiny podleža tej w estišćinje wšě wokale a konsonanty, na př. kapp [kapːː] ‘kamor’ (nominatiw singulara) – kapi [kapːi] ‘kamora’ (genitiw singulara) – kappi [kapːːi] ‘do kamora’ (illatiw singulara), samm [samːː] ‘kročel’ (nom. sg.) – sammu [samːu] ‘kročele’ (gen. sg.) – sammu [samːːu] ‘kročel’ (par. sg.), tool [toːːlʲ] ‘stólc’ (nom. sg.) – tooli [toːlʲi] ‘stolca’ (gen. sg.) – tooli [toːːlʲi] ‘stólc’ (par. sg.). Často při tym jednotliwe konsonanty wupaduja a wokolnej wokalaj so znižujetej: uba [ub̥aˑ] ‘buna’ (nom. sg.) – oa [oaˑ] ‘buny’ (gen. sg.) – uba [ub̥aˑ] ‘bunu’ (par. sg.), tigu ‘šlink’ (nom. sg.) – teo ’šlinka’ (gen. sg.) – tigu ’šlinka’ (par. sg.).

Gramatika[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Substantiwy a adjektiwy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Estišćina ma 14 padow a dwaj numerusaj, ale nima žadyn genus.

  ‘kniha’ ‘swinjo’  
pad singular plural singular plural wotmołwja na prašenje…
nominatiw raamat raamatud siga sead štó? što?
genitiw raamatu raamatute sea sigade koho? čeho?
partitiw raamatut raamatuid siga sigu (hl. deleka)
ilatiw raamatusse raamatutesse / raamatuisse seasse sigadesse do koho? do čeho?
inesiw raamatus raamatutes / raamatuis seas sigades w kim? w čim?
elatiw raamatust raamatutest / raamatuist seast sigadest z koho? z čeho?
alatiw raamatule raamatutele / raamatuile seale sigadele ke komu? k čemu?
adesiw raamatul raamatutel / raamatuil seal sigadel při kim? při čim?
ablatiw raamatult raamatutelt / raamatuilt sealt sigadelt wot koho? wot čeho?
translatiw raamatuks raamatuteks / raamatuiks seaks sigadeks z kim? z čim? (so stać)
terminatiw raamatuni raamatuteni seani sigadeni hač do koho? hač do čeho?
esiw raamatuna raamatutena seana sigadena jako štó? jako što?
abesiw raamatuta raamatuteta seata sigadeta bjez koho? bjez čeho?
komitatiw raamatuga raamatutega seaga sigadega z kim? z čim?

Partitiw słuži k zwuraznjenju dźělneho subjekta, na př. Lapsed on tänaval ‘Dźěći su na dróze’ (wěste dźěći), ale Tänaval on lapsi ‘Na dróze su dźěći’ (někajke, njeznata syła). W mnohich padach słuži partitiw jako pad njeposrědneho objekta, wosebje z werbami zaznaća, na př. Ma näen autot ‘Ja widźu awto’. Z druhimi werbami zwuraznja partitiw njedospołnosć jednanja, tak Ma söön torti ‘Ja jěm tortu’, ale Ma sõin tordi ära ‘Ja sym tortu zjědł’. Partitiw sćěhuje tež numeralam nimo üks ‘jedyn’: üks raamat ‘jedna kniha’, ale kaks raamatut ‘dwě knize’, kümme raamatut ‘dźesać knihow’ atd.

Wulki dźěl substantiwow móže tworić plural tak z kóncowku -de- tak z kóncowku -i- (kiž móže tež formu -e- abo -u- měć).

Deklinacija adjektiwow je jenaka kaž ta substantiwow.

Werby[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Estiski werb ma dwaj numerusaj (singular, plural), tři wosoby (1., 2., 3.), štyri časy (prezens, imperfekt, perfekt, pluskwamperfekt) a štyri modusy (indikatiw, kondicional, imperatiw a modus obliquus). Estišćina ma dwaj infinitiwaj, jedyn na -ma a jedyn na -da: Ma tahan lugeda ‘Ja chcu čitać’, ale Ma hakkan lugema ‘Ja započnu čitać’.

lugema, lugeda ‘čitać’
wosoba prezens imperfekt perfekt kondicional
1. sg. (ma) loen lugesin olen lugenud loeksin
2. sg. (sa) loed lugesid oled lugenud loeksid
3. sg. (ta) loeb luges on lugenud loeks
1. pl. (me) loeme lugesime oleme lugenud loeksime
2. pl. (te) loete lugesite olete lugenud loeksite
3. pl. (nad) loevad lugesid olid lugenud loeksid

Tak mjenowany modus obliquus (kóncowka -vat) zwuraznja, zo rěčnik je wobsah prajeneho jenož słyšał a nic sam dožiwił, na př. Poiss loeb ‘Hólc čita’, ale Poiss lugevat ‘Hólc pječa čita’.

Při negaciji werba so wužiwa njezměnita partikla ei, za kotrejž sćěhuje forma werba bjez kóncowki: (ma) loen ‘(ja) čitam’, ale ma ei loe ‘ja nječitam’. W imperfekće sćěhuje partikli forma participa na -nud: ma ei lugenud ‘ja nječitach’.

Słowoskład[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Najwjetši dźěl słowoskłada estišćiny je uralskeho abo finougriskeho pochada. Z 13. lětstotka je estišćina ale tež přewzała wulku ličbu słowow z němčiny (najprjedy z delnjoněmčiny, pozdźišo z wysokoněmčiny), na př. müts ‘čapka’, kool ‘šula’, köök ‘kuchnja’, nööp ‘knefl’, naaber ‘susod’ a kleit ‘šat’, tudeng ‘student’, tisler ‘blidar’, liiderlik ‘njerodny’, rehkendama ‘ličić’.

Wjazanja ze prepozicije a werba pochadźeja w estišćinje tež zwjetša z němčiny, na př. ette tulema ‘stać so’ (< něm. vorkommen), juurde võtma ‘přiběrać’ (< něm. zunehmen) abo läbi kukkuma ‘přepadnyć’ (<něm. durchfallen).

Wosebitosć estišćiny je tworjenje neologizmow bjez přikłada w druhich rěčach, tak na př. relv ‘bróń’, laup ‘čoło’, raal ‘komputer’ abo rula ‘skateboard’.

Stawizny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Najstarše dokłady estišćiny su z Heinrichoweje Chroniki Liwiskeje (Henrici Chronicon Livoniae) wot 1224–1227, prěni tekst z lěta 1524 (rukopis z Kullamaa). Do konca 19. lětstotka měješe estišćina dwě rozdźělnej formje spisowneje rěče – sewjeroestišćinu (t. mj. rěč Tallinna) a južnoestišćinu (t. mj. rěč Tartu’a).

Pisanje staršich tekstow złožowaše so na principy němskeho prawopisa, přez čož na př. rozeznawanje dołhosćow njebě móžno – słowo kalla móžeše stać za [kalaˑ] (‘ryba’, dźensa kala) abo [kalːa] (‘lij’, dźensa kalla).


Wikisłownik
Wikisłownik
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije