Uralske rěče
| Geografiske rozšěrjenje: |
Sewjerowuchodna a srjedźna Europa a zapadna Azija | |
|---|---|---|
| Genetiska klasifikacija: |
||
| Podskupiny: | ||
| ||
Uralske rěče tworja samostatnu rěčnu swójbu, kotrejž přisłuša 24 milionow wobydlerjow srjedźneje, sewjerneje a wuchodneje Europy. Wosebje rěča so w Finskej, Madźarskej, Estiskej a Ruskej.
Přiznamjenja
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Někotre přiznamjenja tutych rěčow su:
- su syntetiske rěče
- časte wužiwanje njewotwisnych sufiksow
- wulka ličba padow
- wokalna harmonija (faluje wšak na př. w estišćinje)
- žadynžkuli gramatiski genus
- za negaciju eksistuje w najwjace rěčach flektujomny pomocny werb.
Pradomizna
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Domizna zhromadneje maćeršćiny wšěch uralskich rěčow, tuž protouralšćiny, ležeše najskerje w centralnym abo južnym Uralu. Tuta předpokładowana pradomizna bě rozsudna za pomjenowanje rěčneje swójby. Proces wotdźělowanja jednotliwych uralskich skupinow a jich připućowanja do pozdźišich sydlenskich teritorijow je před něhdźe 5000 lětami započał.
Wědomosć
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Wědomosć wo uralskich rěčach a z tym zwjazanej kulturje rěka uralistika abo – w padźe wobmjezowanja na jednu wot uralskeju hłowneju hałuzow – finougristika a samojedistika.
Hłowny hałuzy a rozšerjenske regiony
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Hłownej hałuzy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Uralske rěče wobsteja z dweju jasnje definowaneju hłowneju hałuzow, kotrejž stej so před znajmjeńša 6000 lětami rozdźělowałoj:
- wjetšu zapadnu hałuzu finougriskich rěčow z dźensa wjace hač 99 % uralskich rěčow a cyłkownje wjace hač 20 rěčemi
- mjeńšu na sewjer a na wuchod Urala ležacu hałuzu samojediskich rěčow z hišće štyrjomi žiwymi rěčemi, kotrež so wot jenož hišće maksimalnje 30.000 ludźi w njesměrnje rědko wobsydlenych teritorijach sewjerneje Sibirskeje rěča.
Rěčny wotstawk mjez finšćinu a madźaršćinu – wobě stej čłonaj finougriskeje hałuzy – da so z tym mjez němčinu a rušćinu přirunować; rozdźěle mjez jednotliwymi finougriskimi a samojediskimi rěčemi su hišće wo wjele wjetše.
Finougriske rěče
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Najznaćiše finougriske rěče su madźaršćina (13 mio. rěčnikow), finšćina (5,4 mio.) a estišćina (1,1 mio.). Tute tři su tež jeničke uralske rěče ze statusom narodneje rěče.
Samišćina (prjedawše pomjenowanje „lapšćina“ bu wot Samow wotpokazane; Lappe pochadźa ze šwedšćiny a woznamjenja ‘lumpy’ abo ‘zapłata’) twori skupinu 10 rěčow z něhdźe 30.000 rěčnikami, kotrež so wosebje w Norwegskej a Šwedskej, ale tež w Finskej a Ruskej na połkupje Kola rěča.
Najprjedy přidruža so estišćinje w Ruskej w šěrokim pasmje hač na połkupu Kola wotišćina, ingrišćina (wobě nimale mortwej), wepsišćina (1600 rěčnikow) a karelšćina (36.000, Karelska). Liwišćina je faktisce mortwa, estišćinje blisko přiwuzna rěč w Letiskej.
Wšě zbytne uralske rěče su rozšěrjene w dźensnišej Ruskej. W centralnym Wolzynym teritoriju su w swójskich republikach mordwinšćina (390.000 rěčnikow), marišćina resp. čeremisišćina (510.000 rěčnikow) a udmurtšćina (340.000). Dale na sewjer so komišćina z warietetomaj syrjenišćina (160.000 rěčnikow) a permjakišćina (63.000 rěčnikow) přidruži. Někotri awtorojo syrjenišćinu a permjakišćinu za separatnej rěči maja.
Na wuchod Urala so w Obskim regionje wobě ob-ugriskej rěči chantišćina (abo ostjakišćina, 9.600 rěčnikow) a mansišćina (abo wogulišćina, 940 rěčnikow) we swójskim awtonomnym wokrjesu (Okrug) Chantow a Mansow rěčatej. Stej najbliše přiwuznej z daloko zdalenej madźaršćinu a tworitej z tutej ugrisku podskupinu.
Samojediske rěče
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Najebać sowjetskeje zasydlowanskeje politiki zdźěla nomadisce wostajace Samojedźa wobydla w na sewjer Ruskeje hoberski teritorij wot Běłeho morja hač do połkupy Tajmyr. Něhdźe 41.000 Nencow abo Jurakow zdaloka wjetši dźěl Samojedow předstaja. Woni tworja w tři awtonomnych wobwodach (awtonomny wokrjes Nencow, awtonomny wokrjes Jamal-Nencow a w prjedawšim awtonomnym wokrjesu Tajmyr) titularny narod, nimo toho wobydla něhdźe 1.200 lěsnych Nencow w awtonomnym wokrjesu Chantow a Mansow a něhdźe 8.000 w oblasći Archangelsk. Hišće 22.000 Nencow rěči jich maćeršćinu, nencisku rěč. Blisko přiwuzni Ency (prjedy Jenisej-samojedźa) při wuliwje Jeniseja su jenož hišće něhdźe 230, wot kotrychž hišće něhdźe 40 staršich wosobow encisku rěč rěči.
Na sewjer a na juh so Nganasanojo (prjedy Tawgi-samojedźa) přidružeja, wot kotrychž nehdźe 130 ngasanisku rěč rěči. Na juhowuchod w regionje srjedźneho Oba wobydla Selkupojo (prjedy Ostjak-samojedźa) z 1000 rěčnikami selkupisćiny, dźensa jeničkeje juhosamojediskeje rěče. Druhej juhosamojediskej rěči matorišćina a kamasišćina stej mortwej. Matorišćina bu w zažnym 19. lětstotku wot Turkowskeje rěče wutłóčena; wona bu pak před tym přez intensiwne linguistiske pólne slědźenje spřistupnjena. Poslednja rěčnica kamasišćiny, Klawdija Plotnikowa, wumrě w lěće 1989.
Uralske rěče a jich klasifikacija
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Stawizny a aktualna diskusija genetiskeje přiwuznosće uralskich rěčow so deleka nadrobnje wopisuje. Dokelž aktualna wědomostna diskusija diwergěrowace přistupy za nutřkowne rozčłonkowanje uralskich rěčow poskićuje – wosebje za finougrisku hałuzu –, złožuje so tam do dalokeje měry na „tradicionalnu“ klasifikaciju, kotraž so wot najwjace slědźerjow faworizuje.
Wězo je trjeba so po přezjednosći najwuznamnišich finougristow jednota finsko-wolzynych rěčow (zjednoćenje wot mordwinšćiny a marišćiny) spušćić. Tež prjedy předpokładowana jednota finsko-samiskich rěčow so wot někotrych slědźerjow hižo njezastupuje, tak zo stej wobě separatnej skupinje znutřka finsko-permskich rěčow. Dóńdźemy potom k slědowacej genetiskej strukturje uralskeje rěčneje swójby:
Genetiska struktura
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Uralske a finougriske słowne runicy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Zaćišć wot stopjenja přiwuznosće jednotliwych uralskich rěčow dadźa slědowace tabele z wubranymi uralskimi słownymi runicami. Wone pokazuja na prěni pohlad, zo finšćina a estišćina stej jara blisko přiwuznej a zo so samojediska nencišćina – najebać spóznajomneje přiwuznosće – wot njeju jara wotchiluje. Wosebita bliskosć chantišćiny k madźaršćinje – wobě stej ugriskej rěči – njewotwodźuje so bjeze wšeho z tabele, ale pokazuje so hakle při zasadźenju subtilnišich linguistiskich technikow.
Hłownej žórle tutych tabelow stej Uralisches Etymologisches Wörterbuch wot Károly Rédei (1986–1991) a podaća w zběrniku The Uralic Languages (1988). Rekonstrukcija uralskich abo finougriskich formow slěduje nowšemu systemej Pekka Sammallahti’a. W druhej rjadce su často wužiwane alternatiwne mjena rěčow resp. jich skrótšenki podate. Podaće „(FU)“ za rekonstruowanej formu woznamjenja, zo tuta słowna runica je jenož we finougrišćinje dokładźena, ale nic w samojedišćinje. Je tuž rekonstruowana protofinougriska forma. Cyłouralske słowne runicy su relatiwnje zrědka; najebać toho je přisłušnosć samojediskich rěčow k uralšćinje bjez dwěla.
Uralske słowne runicy I: Substantiwy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]| Woznam | Fin. | Est. | Sam. | Mordw. | Mar. | Udm. | Komi | Chant. | Mans. | Madź. | Nenc. | Selk. | Proto-Uralšćina |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| altern. | Suomi | Lap. | Čerem. | Wotjak. | Syrjen. | Ostjak. | Wogul. | Jurak | |||||
| žiła, ćećel | suoni | soon | suotna | san | šün | sen | sen | jan | tεn | ín | ten | čen | *sɨɨni |
| woko | silmä | silm | čalbmi | sel'me | činca | . | sin | sem | šäm | szem | sew | sai | *śilmä |
| wutroba | sydän | süda | čađa | sedej | šüm | sulem | selem | šem | šäm | szív | sej | sid' | *śüdämi |
| hłowa | pää | pea | . | pä | . | puŋ | pom | . | päŋ | fej, fő | . | . | *päŋi (FU) |
| ruka | käsi | käsi | giehta | ked | kit | ki | ki | köt, ket | kät | kéz | . | . | *käti (FU) |
| krej | veri | veri | varra | ver | wər | ver | vir | wer | wür | vér | . | . | *weri (FU) |
| stopa, noha | jalka | jalg | juolgi | jalgo | jal | . | . | . | . | gyalog | . | . | *jɨlkå (FU) |
| klin, nitka | syli | süli | salla | säl | šəl | sul | syl | jöl | täl | öl | . | . | *süli |
| ryba | kala | kala | guolli | kal | kol | . | . | kul | kol | hal | χale | kel | *kålå |
| woš | täi | täi | dihkki | . | ti | tej | toj | tögtəm | täkəm | tetü | . | . | *täji (FU) |
| myš | hiiri | hiir | . | čejer | . | šir | šyr | jönkər | täŋker | egér | . | . | *šiŋiri (FU) |
| štom, drjewo | puu | puu | . | . | pu | pu | pu | . | -pe | fa | pa | po | *puxi |
| lód | jää | jää | jiekŋa | ej | ij | je | ji | jöŋk | jöŋk | jég | . | . | *jäŋi (FU) |
| woda | vesi | vesi | . | ved | wət | vu | va | . | wit | víz | wit | yt | *weti |
| dom, hěta | kota | koda | goahti | kudo | kuδə | ka,ko | ka,ko | kat | . | ház | . | . | *kotå (FU) |
Uralske słowne runicy II: Werby, ličbniki, pronomeny
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]| Woznam | Fin. | Est. | Sam. | Mordw. | Mar. | Udm. | Komi | Chant. | Mans. | Madź. | Nenc. | Selk. | Proto- |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| altern. | Suomi | Lap. | Čerem. | Wotjak. | Syrjen. | Ostjak. | Wogul. | Jurak | Ural. | ||||
| hić | mene | mine | mana | . | mije | min | mun | men | min | men-ni | min | men-da | *meni- |
| čuć, wědźeć | tunte | tund | dovda | . | . | todi | ted | . | . | tud-ni | tumta | (tymne) | *tumtɨ- |
| dać | anta | anda | vuovde | ando | . | ud | ud | . | . | ad-ni | . | . | *ɨmtå (FU) |
| jedyn | yksi | üks | okta | vejke | ik(te) | ok | et | it | ük | egy | . | . | *ikte (FU) |
| dwaj/dwě | kaksi | kaks | guokte | kavto | kok | kik | kik | kät | kit | két, kettő | . | . | *kektä |
| tři | kolme | kolm | golbma | kolmo | kəm | kwin | kujim | koləm | korəm | három | . | . | *kolmi (FU) |
| štyri | neljä | neli | njeallje | nile | nəl | nil | nol | nelə | nili | négy | . | . | *ńeljä (FU) |
| pjeć | viisi | viis | vihtta | vete | wəc | vit | vit | wet | ät | öt | . | . | *wi(t)ti |
| šěsć | kuusi | kuus | guhtta | koto | kut | kwat' | kvat | kut | kat | hat | . | . | *kutti (FU) |
| sto | sata | sada | čuohti | sado | šüδə | su | so | sat | šat | száz | . | . | *śåtå (FU) |
| štó | ken | ke(s) | gii, gea- | ki | ke, kü | kin | kin | . | . | ki | . | . | *ke, ki (FU) |
Uralske zwukowe wotpowědniki
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Date etymologije dadźa někotre uralske zwukowe wotpowědniki spóznawać, na př. při přirunowanju finskich a madźarskich słowow słowneje runicy:
- w nazwuku stejacy finski /p-/ wotpowěduje madźarskemu /f-/ (na př. puu : fa)
- w nazwuku stejacy finski /k-/ wotpowěduje před /a/ a /o/ madźarskemu /h-/ (na př. kala : hal), hewak madźarskemu /k-/ (na př. käsi : kéz)
- w mjezyzwuku stejacy finski /-t-/ wotpowěduje madźarskemu /-z/ (na př. sata : száz)
- w mjezyzwuku stejacy finski /-nt-/ wotpowěduje madźarskemu /-d-/ (na př. tunte- : tud-)
- w nazwuku stejacy finski /s-/ wotpowěduje madźarskemu /sz-/ abo /Ø-/ (na př. silmä : szem, syli : öl), kotryž na tym pokazuje, zo finski /s/ wot dweju rozdźělneju s-zwukow pochadźa, kotrejuž rozdźěl w madźaršćinje hišće je jasny.
Z tutych a dalšich wobkedźbowanjow dadźa so fonemy protouraliskeje rěče do dalokeje měry rekonstruować. Uralistika wuchadźa z toho, zo finšćina je zwjetša protouralske konsonanty wobchowowała – konsonanty madźaršćiny tuž su nowowuwića, mjeztym zo originalne wokale najprjedy w samiskich rěčach eksistuja.
Najstarše dokłady a spisowne rěče
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Madźaršćina je uralska rěč z najstaršimi pisomnymi dokładami. Po prěnich rozbrojenych jednotliwych słowach w druhorěčnych tekstach je Nekrolog z kónca 12. lětstotka najzažniši tekstowy dokład. Wón wobsteji z 38 linkow a ma wobjim wot 190 słowow. Slěduje wokoło lěta 1300 staromadźarska Marijowa skóržba, wuměłsce hódnotne přebasnjenje łaćonskeho teksta, takrjec prěnja madźarska baseń.
Najstarši karelski rěčny pomnik pochadźa z 13. lětstotka a je jara krótki na brězowej skorje pisany tekst. Staropermišćina, zažna forma komišćiny, dósta w 14. lětstotku wot misionara Stephan swójski alfabet, kotryž na grjekskim a kyriliskim alfabeće bazuje. Najstarša estiska kniha bu 1525 ćišćana, ale njeje so wobchowała; prěni wobchowany estiski tekst je 11 stronow w lěće 1535 ćišćaneho nabožneho kalendra. Finska literatura započa w lěće 1544 z Rukouskirja Bibliasta Mikaela Agricole, w lěće 1548 slěduje jeho přełožk Noweho testamenta. Najstarše samiske teksty pochadźeja ze 17. lětstotka.
Nimo mjenowanych rěčow z relatiwnje zažnymi rěčnymi pomnikami su mjeztym nimale wšě uralske rěče spisownu formu dóstali, byrnjež so woprawdźita literariska produkcija jenož pola wjetšich rěčow wotměła. Uralske rěče w Ruskej wužiwaja modifikacije kyriliskeho alfabeta, zapadne rěče łaćonski alfabet.
Žórła
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Károly Rédei: Uralisches Etymologisches Wörterbuch. Akadémiai Kiadó, Budapest 1986–1991, ISBN 96-3053067-8.
- Denis Sinor: The Uralic Languages. Brill, Leiden 1988, ISBN 90-0407741-3.
Wotkazy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Tabela uralskich rěčow a narěčow z projekta Database of Uralic Typology
- Álgu (Datowa banka samiskich etymologijow)