Mongolšćina

халх монгол хэл
Mongolšćina

kraje	Mongolska republika, Ruska, Kirgiziska, LR China (Nutřkowa Mongolska)
rěčnicy	něhdźe 6 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Altajske rěče (diskutowana) Mongolske rěče Centralnomongolske rěče Chalcha-Mongolisch
oficielny status
hamtska rěč	Mongolska
rěčne kody
ISO 639-1:	mn
ISO 639-2:	mon
ISO 639-3 (SIL):	khk
wikipedija

Mongolšćina je najwuznamniša rěč ze skupiny Mongolskich rěčow a hłowna rěč w Mongolskej. Rěči z njej wokoło 6 milionow ludźi w Mongolskej a kónčinach na teritoriji Ruskeje, Chinskeje ludoweje republiki a Kirgizistany. Za standardnu wariantu rěče so ma najwjace wužiwany dialekt chalcha.

Klasifikacija

Chalcha-Mongolšćina słuša k centralnej hałuzy mongolskich rěčow, kotrež buchu pak z Turkowskimi rěčemi a Tunguziskimi rěčemi k altajskim rěčam zjimane (Genetiska jednosć altajskich rěčow bu nic powšitkownje akceptowana). Wona je z druhimi mongolskimi rěčemi blisko přiwuzna a nic přeco jasnje wotmjezujomna. Wosebje juhomongolske w Nutřkownej Mongolskej rěčane dialekty ale tež ojratiske dialekty w zapadnej Mongolskej buchu druhdy jako separatne rěče wobhladowane. Wo klasifikaciji hlej nastawk Mongolske rěče.

Geografiske rozšěrjenje

Centralna Mongolšćina je najčasćišo rěčana mongolska rěč a buchu wot něhdźe 2,3 milionow rěčnikow w mongolskej republice a něhdźe 3,5 milionow w Nutřkownej Mongolskej rěčana. Wyše toho je mjeńčinska rěč w Burjatiskej (Ruska) a Kirgiziskej.

Fonetika a fonologija

Konsonanty

Chalcha-Mongolšćina ma slědowace konsonantowe fonemy:

	bilabial	labio- dental	alweolar	post- alveolar	palatal	welar	uwular
plosiwy			tʰ t			g	ɢ
afrikaty			tsʰ ts	tʃʰ tʃ
nazale	m		n
wibranty			r
frikatiwy	β		s	ʃ			χ
aproksimanty					j
lateralne frikatiwy			ɮ

Wokale

Chalcha-Mongolšćina ma slědowace sydom Wokalne fonemy: (Kyrilisce/IPA)

	prědnje	centralne	zadnje
wysoki	и / i		ү / u
wysoko ungespannt			у / ʊ
srjedźowysoki	э / e		ө / o
srjedźohłuboki			о / ɔ
hłuboki		а / a

Wšě wokale wustupuja krótce a dołho; /u/, /ʊ/, /ɔ/, /e/ a /a/ tež z й jako diftong.

Mongolšćina ma wokalnu harmoniju. Při tym buchu wokale do prědnich (w mongolskim rěčnym wužiću žónske), to su /e/, /o/ a /u/, ale tež zadnje (mongolsce muske), to su /a/, /ɔ/ a /ʊ/, rozdźělowane; /i/ je neutralny. We słowje wustupuja regularnje jenož prědnje abo jenož zadnje wokal. /i/ móže z woběmaj wustupować.

Wjele sufiskow wustupuje w štyri rozdźělene formy, při tym so dalše rozdźělowanje přidaja. Wokal sufiksa so złoži při tym po poslednim wokalu kmjena a drje po slědowacej šemje:

/a/, /ʊ/ → [a]

/e/, /o/ → [e]

/ɔ/ → [ɔ]

/o/ → [o]

/i/ bu při tym ignorowany. Jeli słowo wobsahuje jenož /i/, to so [e] pokaza.

Přizwukowanje

Słowo, kotrež jenož krótke wokale wobsahuje, bu přeco na prěnjej złóžce přizwukowane. Słowo z dołhimi wokalemi resp. diftongemi bu na prěnim dołhim wokalu/diftongu přizwukowane. Njepřizwukowane krótke wokale buchu zwjetša sylnje redukowane, na kóncu słowa wone cyle wotpaduja.

Morfologija

Mongolšćina so wuzběhować přez dospołnje sufigowacu morfologiju a bu k aglutinowace rěče słuša. Dalše detaile a konkretne přikłady wo nominalnej a werbalnej morfologiji su w nastawku Mongolske rěče.

Nomen

Za mongolski nomen je předewšěm kategorija pad relewantna. Numerus hra druhorjadnu rólu. Genus njeeksistuje.

Pad

Buchu za Mongolšćinu w cyłku sydom padow akceptowane, a drje nominatiw, genitiw, datiw/lokatiw, akuzatiw, ablatiw, instrumental, komitatiw a alatiw.

Zakładne formy padowych sufiksow (kóncowki wariěruja zdźěla hdy po kóncowce kmjena; ⁴ steji za štyri formy sufiksa (a/o/e/ö), ³ za tři formy (a/o/e) a ² za dwě formje (u/ü) resp. (a/e) wotpowědujcy wokalneje harmonije; )

Pad	Sufiks	Wužiće
Nominatiw	-	subjekt, njedefinitny a nječłowjeski objekt, městne pomjenowanja
Genitiw	-ийн /-ijn/	atribut nomena
Datiw/Lokatiw	-д /-d/	indirektny objekt, městne podaće, cil
Akuzatiw	-ийг /-ijg/	definitny abo čłowjeski direktny objekt
Ablatiw	-аас /-aas/4	wuchadźišćo, přirunanje, přičina
Instrumental	-аар /-aar/4	srědk, puć
Komitatiw	-тай /-taj/3	přewodźer; za wuznam wot wobsedźenstwa
Alatiw	руу /ruu/2	směr

Numerus

Markěrowanje numerusa je w Mongolšćinje opcionalne a so skerje rědko wužiwa. Při wužiću numeralow bu skerje žadyn plural njemarkěrowany.

Eksistuja wjacore pluralowe sufiksy, kotrychž wužiće so zdźěla po fonologiskich kriterijach złoži, najčasćišo pak njeje předpowědźujomne. Najčasćiši sufiks je -ууд /-uud/², dalšej stej -д /-d/ a -с /-s/. Za nomeny, kotrež čłowjekow woznamjenja, eksistujetej dwě dalšej kóncowce: -чууд /-čuud/² (z kolektiwnym woznamom) a нар /nar/².

Pluralowy sufiks steji před padowym sufiksom.

Posesiwne sufiksy

Nimo móžnosće, wužiwać wosobowe pronomeny w genitiwje jako posesiwny pronomen, Mongolšćina ma tež sufiksy, z kotrymž so wobsedźenstwo abo přisłušnosć wuprajeć móhłe.

Posesiwne sufiksy steja za padowym sufiksom.

• Refleksiwno-posesiwny: Ze sufiksom -аа /-aa/⁴ bu přisłušnosć k subjektej sady wuprajena. Jeli so tutón sufiks móže wužiwać, to njeje wužiće posesiwneho pronomena móžne.
• Wosobno-posesiwny: Jeli nomen njesłuša k subjektej sady, to so slědowace sufiksy wužiwać:

Wosoba	Singular	Plural
1.	минь /min'/	маань /maan'/
2.	чинь /čin'/	тань /tan'/
3.	нь /n'/	нь /n'/

Pronomen

Swójske wosobowe pronomeny eksistuja za prěnju a druhu wosobu, mjeztym zo za třeću wosobu so wužiwa demonstratiwne pronomeny энэ /ene/ (tutón, tuta, tuto) a тэр /ter/ (tamny). Tež tu njeje rozdźěl po genusu. W druhej wosobje eksistuje kaž w Němčinje familiarna (чи /či/) a zdwórliwa forma (та /ta/). W genitiwje plurala bu mjezy inklusiwnym (бидний /bidnij/) a eksklusiwnym (манай /manaj/) rozeznawane.

Wosoba	Singular	Plural
1.	би /bi/	бид (нар) /bid (nar)/
2.	чи /či/, та /ta/	та нар /ta nar/
3.	энэ /ene/, тэр /ter/	эд /ed/, тэд (нар) /ted (nar)/

Werby

Mongolšćina ma bohaty repertoire na werbowych formach. Při tym so rozeznawa mjezy tři skupinami, kotrež rozdźělane funkcije wupjelnjuja. Wšěm hromadźe pak je, zo wone předewšěm tempus, aspekt a modus wupraja a žadnu kongruenca njepokazaja.

• Finitne werbowe formy móžeja jenož jako predikat hłowneje sady wustupować. Man rozeznawaja tež skupiny indikatiwnych formow a dospołnych a přikazowych formow.
• Konwerby wustupuja jenož w wotwisnosći. Pak buchu direktnje wot werba zasadźowane pak buchu jako predikat wotwisneje sady wužiwane.
• Werbalne nomeny (abo tež "participy") so móžeja jako predikat hłowneje, atributiwneje abo komplementoweje sady wužiwać. Wone so móžeja kaž adjektiwy deklinować a narunuja w negěrowanych sadach regularnje finitne werby. Njezwadne werbalne nomen y w modernej rěči su -х /-ch/ (atributiwnje neutralny, finitnje přeco hromadźe z partikulemi a z futurnym woznamom), -сан /-san/⁴ (zańdźenosć abo perfektiw), -даг /-dag/ (hłownje za wospjetowane činy), -аа /-aa/ (za traće činy na horšći werbowych kmjenow; hewak jenož negěrowane z woznamom „hižo nje-“) a -маар /-maar/⁴ (wupraji přeće; atributiwnje zdźěla bóle abstraktny: сонсмоор дуу /sonsmoor duu/ 1. spěw, kotryž chcu słyšeć 2. słyšenja hódny spěw).

Dalše detaile w nastawku Mongolske rěče.

Syntaks

Syntaks Mongolšćina so wuzběhuje přez to, zo wona zwjetša hłowofinalna je. Zakładny słowoslěd w sadźe je potajkim SOV, w nominalnych frazach nomen přeco na kóncu steji, a so postpozicje wužiwaja.

• Słowoslěd w sadźe je SOV. Rjad sadowych čłonow před werbom móže drje warěrować, werb wězo nimale přeco na kóncu sady steji, a tež wotwisne sady so dyrbja předstajuja. Prašenske a modalne partikule wězo za werbje steja.
• W nominalnych frazach nomen skerje na kóncu steji. adjektiwy, genitiwne atributy, ličbniki a demonstratiwa steja před tym, powołanske pomjenowanja itd. a kolektiwne ličbniki za tym. Туяа Оюун хоёр /Tujaa Ojuun hojor/ (po słowje: T. O. dwaj) 'Tujaa a Ojuun', манай ухаантай Туяа дархан /manaj uchaantaj Tujaa darchan/ (po słowje: naš mudry T. kowar) 'naša mudra kowarka Tujaa', хоёр ном /hojor nom/ (po słowje: dwě kniha) 'dwě knize'.

Pismowe formy

• Hlej tež Mongolske alfabety

Prěnje za mongolske rěče wužiwane pismo bu wot Kitan před 10. lěttysacom (?) za čas chinskeje Tang-dynastije wužiwane, kotrychž chroniki tež jednotliwe słowa traděruja. Kitan załožowachu w sewjerowuchodnej Chinje Liao-dynastiju, wot kotrejež su wězo jenož małe jednotliwosće traděrowałe, w kotrejž pak prěni raz oficielnu mongolsku pismowu rěč předleži. Tute pismo twori potom bazu za tutu tungusiskich Dźurdźow (němsce Dschurdschen) Jin-dynastije. Jich teritorij bu potom kaž tutón chinskeje Song-dynastije wot Mongolow (Yuan-dynastija) dobywany.

Prěnje pismo srjedźneje Mongolšćiny je wertikalne ujguriske pismo, kotrež je na kóncu 12. lětstotka přejimane a na Mongolšćinu přiměrjowane. Najstarši zdźerženi pismowy dopokaz we formje rowneho napisa pochadźa z tutoho časa. Tehdy najwuznamniša literariska twórba, Tajne stawizny Mongolow, je drje jenož chinsce traděrowana, tola pušći so najebać toho konkluzije na wosebitosće tehdy wužiwaneje srjedźomongolskeje rěče ćahnyć. Klasiska forma tutoho tradicionelneho mongolskeho pismo bu w 17. lětstotku sfiksowana. Wona bu hač dźensa w Nutřkownej Mongolskej wužiwana.

Oficielne pismo mongolskeje Yuan-dynastije w Chinje bě tibetiske Phags-pa-pismo (1269-1368), ale tež chinske pismo bu za mongolske teksty intensiwnje wužiwane. Wot 13. hač do 15. lětstotka eksistuja mongolske teksty w arabskim pismje. Wob čas buchu hišće wjacore druhe pismowe systemy namjetowane, na př. wot Zanabazara wuwiwane Sojombo-pismo.

W lěće 1931 bu we Wonkownej Mongolskej najprjedy łaćonski alfabet, wot lěta 1937 na sowjetskim ćišću kyriliski alfabet zawjedźeny (z nowymaj pismikomaj za /ö/ a /ü/). W lěće 1941 bu wužiće literariskeje Mongolšćiny a z tym tež stareho ujguriskeho pisma zakazane. Wot lěta 1994 bu klasiske pismo w Mongolskej zaso w hornich šulach wučene. Wono so často za firmowe tafle, loga a podobne dekoratiwne zaměry wužiwa, za wšě dalše dale kyriliski alfabet. W Nutřkownej Mongolskej so dale tradicionelne ujguriske pismo wužiwa.

Literatura

• Juha Janhunan: The Mongolic Languages. RoutledgeCurzon Press, 2003
• Isaac Jacob Schmidt: Grammatik der mongolischen Sprache. Akademie der Wissenschaften, St. Petersburg 1831 (Digitalisat)
• Jan-Olof Svantesson: The Phonology of Mongolian. Oxford University Press, 2005
• Hans-Peter Vietze: Lehrbuch der mongolischen Sprache. VEB Verlag Enzyklopädie, Leipzig 1969
• Hans-Peter Vietze: Wörterbuch Mongolisch-Deutsch. DAO-Verlag, Berlin 2005

Eksterne wotkazy

Wikipedija w Mongolšćinje

• rěčny kurs Mongolšćiny, gramatika, słownik a informacije (němsce)
• Wšelake mongolske alfabety a rěčne přikłady (jendźelsce)