Mongolšćina
| kraje | Mongolska, Ruska, Kirgiziska, LR China (Nutřkowna Mongolska) | |
| rěčnicy | něhdźe 6 milionow | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | Altajske rěče (diskutowana)
| |
| oficielny status | ||
| hamtska rěč | Mongolska | |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-1: |
mn | |
| ISO 639-2: |
mon | |
| ISO 639-3 (SIL): | ||
| wikipedija | ||
Mongolšćina je najwuznamniša rěč ze skupiny mongolskich rěčow a hłowna kaž tež hamtska rěč w Mongolskej. Rěči z njej wokoło 6 milionow ludźi w Mongolskej a dalšich kónčinach na teritorijach Ruskeje, Chinskeje ludoweje republiki a Kirgiskeje. Za standardnu wariantu rěče ma so najwjace wužiwany dialekt Chalcha.
Klasifikacija
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Chalcha-mongolšćina słuša k centralnej hałuzy mongolskich rěčow, kotrež buchu pak z Turkowskimi rěčemi a Tunguziskimi rěčemi k altajskim rěčam zjimane (Genetiska jednosć altajskich rěčow bu nic powšitkownje akceptowana). Wona je z druhimi mongolskimi rěčemi blisko přiwuzna a nic přeco jasnje wotmjezujomna. Wosebje juhomongolske w Nutřkownej Mongolskej rěčane dialekty ale tež ojratiske dialekty w zapadnej Mongolskej buchu druhdy jako separatne rěče wobhladowane. Wo klasifikaciji hlej nastawk Mongolske rěče.
Geografiske rozšěrjenje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Centralna mongolšćina je najčasćišo rěčana mongolska rěč a rěči so wot něhdźe 2,3 milionow rěčnikow w Mongolskej republice a dalšich něhdźe 3,5 milionow w Nutřkownej Mongolskej. Wyše toho je mjeńšinowa rěč w Burjatskej (Ruska) a Kirgiskej.
Fonetika a fonologija
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Konsonanty
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Chalcha-mongolšćina ma slědowace konsonantowe fonemy:
| bilabial | labio- dental |
alweolar | post- alveolar |
palatal | welar | uwular | |
| plosiwy | tʰ t | ɡ | ɢ | ||||
| afrikaty | tsʰ ts | tʃʰ tʃ | |||||
| nazale | m | n | |||||
| wibranty | r | ||||||
| frikatiwy | β | s | ʃ | χ | |||
| aproksimanty | j | ||||||
| lateralne frikatiwy | ɮ |
Wokale
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Chalcha-mongolšćina ma slědowace sydom Wokalne fonemy: (Kyrilisce/IPA)
| prědnje | centralne | zadnje | |
| wysoki | и / i | ү / u | |
| wysoko ungespannt | у / ʊ | ||
| srjedźowysoki | э / e | ө / o | |
| srjedźohłuboki | о / ɔ | ||
| hłuboki | а / a |
Wšě wokale wustupuja krótce a dołho; /u/, /ʊ/, /ɔ/, /e/ a /a/ tež z й jako diftong.
Mongolšćina ma wokalnu harmoniju. Při tym buchu wokale do prědnich (w mongolskim rěčnym wužiću žónske), to su /e/, /o/ a /u/, ale tež zadnje (mongolsce muske), to su /a/, /ɔ/ a /ʊ/, rozdźělowane; /i/ je neutralny. We słowje wustupuja regularnje jenož prědnje abo jenož zadnje wokal. /i/ móže z woběmaj wustupować.
Wjele sufiskow wustupuje w štyri rozdźělene formy, při tym so dalše rozdźělowanje přidaja. Wokal sufiksa so złoži při tym po poslednim wokalu kmjena a drje po slědowacej šemje:
- /a/, /ʊ/ → [a]
- /e/, /o/ → [e]
- /ɔ/ → [ɔ]
- /o/ → [o]
/i/ bu při tym ignorowany. Jeli słowo wobsahuje jenož /i/, to so [e] pokaza.
Přizwukowanje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Słowo, kotrež jenož krótke wokale wobsahuje, bu přeco na prěnjej złóžce přizwukowane. Słowo z dołhimi wokalemi resp. diftongemi bu na prěnim dołhim wokalu/diftongu přizwukowane. Njepřizwukowane krótke wokale buchu zwjetša sylnje redukowane, na kóncu słowa wone cyle wotpaduja.
Morfologija
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Mongolšćina so wuzběhuje přez dospołnje sufigowacu morfologiju a bu k aglutinowace rěče słuša. Dalše detaile a konkretne přikłady wo nominalnej a werbalnej morfologiji su w nastawku Mongolske rěče.
Nomen
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Za mongolski nomen je předewšěm kategorija pad relewantna. Numerus hra druhorjadnu rólu. Genus njeeksistuje.
Pady
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Buchu za mongolšćinu w cyłku sydom padow akceptowane, a to nominatiw, genitiw, datiw/lokatiw, akuzatiw, ablatiw, instrumental, komitatiw a alatiw.
Zakładne formy padowych sufiksow (kóncowki wariěruja zdźěla hdy po kóncowce kmjena; 4 steji za štyri formy sufiksa (a/o/e/ö), 3 za tři formy (a/o/e) a 2 za dwě formje (u/ü) resp. (a/e) wotpowědujcy wokalneje harmonije; )
| pad | sufiks | wužiwanje |
|---|---|---|
| Nominatiw | - | subjekt, njedefinitny a nječłowjeski objekt, městne pomjenowanja |
| Genitiw | -ийн /-ijn/ | atribut nomena |
| Datiw/Lokatiw | -д /-d/ | indirektny objekt, městne podaće, cil |
| Akuzatiw | -ийг /-ijg/ | definitny abo čłowjeski direktny objekt |
| Ablatiw | -аас /-aas/4 | wuchadźišćo, přirunanje, přičina |
| Instrumental | -аар /-aar/4 | srědk, puć |
| Komitatiw | -тай /-taj/3 | přewodźer; za wuznam wot wobsedźenstwa |
| Alatiw | -руу /-ruu/2 | směr |
Numerus
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Markěrowanje numerusa je w mongolšćinje opcionalne a so skerje rědko wužiwa. Při wužiću numeralow bu skerje žadyn plural njemarkěrowany.
Eksistuja wjacore pluralowe sufiksy, kotrychž wužiće so zdźěla po fonologiskich kriterijach złoži, najčasćišo pak njeje předpowědźujomne. Najčasćiši sufiks je -ууд /-uud/2, dalšej stej -д /-d/ a -с /-s/. Za nomeny, kotrež woznamjenja ludźi, eksistujetej dwě dalšej kóncowce: -чууд /-čuud/2 (z kolektiwnym woznamom) a нар /nar/2.
Pluralowy sufiks steji před padowym sufiksom.
Posesiwne sufiksy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Nimo móžnosće, wužiwać wosobowe pronomeny w genitiwje jako posesiwny pronomen, ma mongolšćina tež sufiksy, z kotrymiž hodźitej so wobsydstwo abo přisłušnosć zwuraznjeć.
Posesiwne sufiksy steja za padowym sufiksom.
- Refleksiwno-posesiwny: Ze sufiksom -аа /-aa/4 bu přisłušnosć k subjektej sady wuprajena. Jeli so tutón sufiks móže wužiwać, to njeje wužiće posesiwneho pronomena móžne.
- Wosobno-posesiwny: Jeli nomen njesłuša k subjektej sady, to so slědowace sufiksy wužiwać:
| Wosoba | Singular | Plural |
| 1. | минь /min'/ | маань /maan'/ |
| 2. | чинь /čin'/ | тань /tan'/ |
| 3. | нь /n'/ | нь /n'/ |
Pronomen
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Swójske wosobowe pronomeny eksistuja za prěnju a druhu wosobu, mjeztym zo za třeću wosobu so wužiwa demonstratiwne pronomeny энэ /ene/ (tutón, tuta, tuto) a тэр /ter/ (tamny). Tež tu njeje rozdźěl po genusu. W druhej wosobje eksistuje kaž w němčinje familiarna (чи /či/) a zdwórliwa forma (та /ta/). W genitiwje plurala bu mjezy inklusiwnym (бидний /bidnij/) a eksklusiwnym (манай /manaj/) rozeznawane.
| Wosoba | Singular | Plural |
| 1. | би /bi/ | бид (нар) /bid (nar)/ |
| 2. | чи /či/, та /ta/ | та нар /ta nar/ |
| 3. | энэ /ene/, тэр /ter/ | эд /ed/, тэд (нар) /ted (nar)/ |
Werby
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Mongolšćina ma bohaty repertoire na werbowych formach. Při tym so rozeznawa mjezy tři skupinami, kotrež rozdźělane funkcije wupjelnjuja. Wšěm zhromadne pak je, zo wupraja wone předewšěm tempus, aspekt a modus a zo njepokazaja žanu kongruencu.
- Finitne werbowe formy móžeja jenož jako predikat hłowneje sady wustupować. Rozeznawaja so tež skupiny indikatiwnych formow a dospołnych a přikazowych formow.
- Konwerby wustupuja jenož w wotwisnosći. Pak buchu direktnje wot werba zasadźowane (na př. Чи ямар ном уншиж байна вэ? ‘Kajku knihu čitaš?’, posłownje „Ty kajku knihu čitacy sy?“) pak buchu jako predikat wotwisneje sady wužiwane, na přikład Намайг иртэл хүлээгээрэй! ‘Čakajće doniž njepřińdu!’, hdźež kóncowka -тэл (při werbje ир- ‘přińć’) zwuraznja ‘doniž nje-’, abo Би дунд сургууль төгсөөд энд ирсэн ‘Po tym zo běch srjedźnu šulu zakónčił, sym sem přišoł’, hdźež kóncowka -өөд zwuraznja ‘po tym zo’.
- Werbalne nomeny (abo tež „participy“) so móžeja jako predikat hłowneje, atributiwneje abo komplementoweje sady wužiwać. Wone so móžeja kaž adjektiwy deklinować a narunuja w negěrowanych sadach regularnje finitne werby. Njezwadne werbalne nomen y w modernej rěči su -х /-ch/ (atributiwnje neutralny, finitnje přeco hromadźe z partikulemi a z futurnym woznamom), -сан /-san/4 (zańdźenosć abo perfektiw), -даг /-dag/ (hłownje za wospjetowane činy), -аа /-aa/ (za traće činy na horšći werbowych kmjenow; hewak jenož negěrowane z woznamom „hižo nje-“) a -маар /-maar/4 (wupraji přeće; atributiwnje zdźěla bóle abstraktny: сонсмоор дуу /sonsmoor duu/ 1. spěw, kotryž chcu słyšeć 2. słyšenja hódny spěw).
Dalše detaile w nastawku Mongolske rěče.
Syntaks
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Syntaks mongolšćiny so wuzběhuje přez to, zo wona zwjetša hłowofinalna je. Zakładny słowoslěd w sadźe je potajkim SOV, w nominalnych frazach nomen přeco na kóncu steji, a so postpozicje wužiwaja.
- Słowoslěd w sadźe je SOV. Rjad sadowych čłonow před werbom móže drje warěrować, werb wězo nimale přeco na kóncu sady steji, a tež wotwisne sady so dyrbja předstajuja. Prašenske a modalne partikule wězo za werbje steja.
- W nominalnych frazach nomen skerje na kóncu steji. adjektiwy, genitiwne atributy, ličbniki a demonstratiwa steja před tym, powołanske pomjenowanja itd. a kolektiwne ličbniki za tym. Туяа Оюун хоёр /Tujaa Ojuun hojor/ (po słowje: T. O. dwaj) ‘Tujaa a Ojuun’, манай ухаантай Туяа дархан /manaj uchaantaj Tujaa darchan/ (po słowje: „naš mudry T. kowar“) ‘naša mudra kowarka Tujaa’, хоёр ном /hojor nom/ (po słowje: „dwě kniha“) ‘dwě knize’.
Pismowe formy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Hlej tež Mongolske alfabety
Prěnje za mongolske rěče wužiwane pismo bu wot Kitan před 10. lěttysacom (?) za čas chinskeje Tang-dynastije wužiwane, kotrychž chroniki tež jednotliwe słowa traděruja. Kitan załožowachu w sewjerowuchodnej Chinje Liao-dynastiju, wot kotrejež su wězo jenož małe jednotliwosće traděrowałe, w kotrejž pak prěni raz oficielnu mongolsku pismowu rěč předleži. Tute pismo twori potom bazu za tutu tungusiskich Dźurdźow (němsce Dschurdschen) Jin-dynastije. Jich teritorij bu potom kaž tutón chinskeje Song-dynastije wot Mongolow (Yuan-dynastija) dobywany.
Prěnje pismo srjedźneje mongolšćiny je wertikalne ujguriske pismo, kotrež bu na kóncu 12. lětstotka přewzate a na mongolšćinu přiměrjene. Najstarši zdźerženi pisomny dopokaz w formje narowneho napisa pochadźa z tutoho časa. Tehdy najwuznamniša literariska twórba, Tajne stawizny Mongolow, je drje jenož chinsce traděrowana, tola pušći so najebać toho konkluzije na wosebitosće tehdy wužiwaneje srjedźomongolskeje rěče ćahnyć. Klasiska forma tutoho tradicionelneho mongolskeho pismo bu w 17. lětstotku sfiksowana. Wona bu hač dźensa w Nutřkownej Mongolskej wužiwana.
Oficielne pismo mongolskeje Yuan-dynastije w Chinje bě tibetiske Phags-pa-pismo (1269–1368), ale tež chinske pismo bu za mongolske teksty intensiwnje wužiwane. Wot 13. hač do 15. lětstotka eksistuja mongolske teksty w arabskim pismje. Wob čas buchu hišće wjacore druhe pismowe systemy namjetowane, na př. wot Zanabazara wuwiwane Sojombo-pismo.
W lěće 1931 bu we Wonkownej Mongolskej najprjedy łaćonski alfabet, wot lěta 1937 na sowjetskim ćišću kyriliski alfabet zawjedźeny (z nowymaj pismikomaj za /ö/ a /ü/). W lěće 1941 bu wužiwanje literariskeje mongolšćiny a z tym tež stareho ujguriskeho pisma zakazane. Wot lěta 1994 bu klasiske pismo w Mongolskej zaso w hornich šulach wučene. Wono so často za firmowe tafle, loga a podobne dekoratiwne zaměry wužiwa, za wšě dalše dale kyriliski alfabet. W Nutřkownej Mongolskej so dale tradicionelne ujguriske pismo wužiwa.
Literatura
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Juha Janhunan: The Mongolic Languages. RoutledgeCurzon Press, 2003
- Isaac Jacob Schmidt: Grammatik der mongolischen Sprache. Akademie der Wissenschaften, St. Petersburg 1831 (Digitalisat)
- Jan-Olof Svantesson: The Phonology of Mongolian. Oxford University Press, 2005
- Hans-Peter Vietze: Lehrbuch der mongolischen Sprache. VEB Verlag Enzyklopädie, Leipzig 1969
- Hans-Peter Vietze: Wörterbuch Mongolisch-Deutsch. DAO-Verlag, Berlin 2005
Wotkazy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Commons: Mongolšćina – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow