Mongolske rěče

Mongolske rěče
Geografiske; rozšěrjenje:	Mongolska; Burjatska a Kalmykska (Ruska Federacija): Znutřkowna Mongolska (Chinska)
Genetiska; klasifikacija:	Altajske rěče (diskutowana); Mongolske rěče
Podskupiny:	Zapadomongolske rěče Wuchodomongolske rěče ;

Mongolske rěče tworja w Aziji (předewšěm w Mongolskej, w Chinje a Ruskej, jednotliwa rěč tež w Afghanistanje) rozšěrjenu rěčnu swójbu wot něhdźe 15 poměrnje blisko přiwuznych rěčow z něhdźe 7,5 milionami rěčnikow. Wone so po słowoskładźe jara njerozeznawaja, za to pak sylnišo po morfologiji a syntaksy.

Mongolske rěče jako podskupina altajskich rěčow

Mongolske rěče buchu často do genetiskeho zwiska z tunguziskimi a turkowskimi rěčemi stajene a z tymi jako „altajsku rěčnu swójbu“ zjimane. Bjezdwěla wobstajace typologiske a leksikaliske přezjednosće mjez mongolskimi, tunguziskimi a turkowskimi rěčemi so móžeja tola tež přez wzajomne wobwliwowanje dla rěčnych kontaktow město přez genetiku přiwuznosć wujasnjować. Prašenje genetiskeje jednosće altajskich rěčow je w historiskej linguistice dale dwělomne.

Wažne rěče

Jenička mongolska rěč z wjace hač milionom rěčnikow je

Mongolšćina z 5–6 milionami rěčnikow: (Wonkowa) Mongolska (z toho 2,5–3 miliony Chalcha-dialekt), China (Znutřkowna Mongolska)

Dalše wjetše mongolske rěče su:

Burjatišćina 450 tysac: Ruska, Mongolska, China
Ojratišćina 350 tysac: Mongolska, China
Sarta (Santa, Dongxiang) 250 tysac: China
Kalmykšćina (Kalmyk) 180 tysac: Ruska
Mangghuer (Monguor, Tu) 150 tysac: China
Dagur (Daur, Dahuren) 100 tysac: China
Ordos (tež Urdus) 100 tysac: China

Klasifikacija

Genetika jednosć mongolskich rěčow je cyle njezwadna, wězo bu nutřka struktura tuteje rěčneje swójby – předewšěm tež dla relatiwnje wulkeje podobnosće najwjetšich rěčow, kotrež k wotmjezowanskim problemam wjedźu - na kóždy pad žiwje diskutowana. Tradicionelna klasifikacija do zapadneje a wuchodomongolskeje hłowneje hałuzy, kaž tež do třećeje kategorije tak mjenowanych nakromnych rěčow bě bjezwuwzaćnje teritorialnje město genetisce motiwowana, při čimž je so aktualne, nic pak historiske rozšěrjenje rěčow za zakład brało.

Předležeca sylnišo genetisce orientowana klasifikacija bazuje předewšěm na V. Rybatzki, Intra-Mongolic Taxonomy. z J. Janhunen (ed.), The Mongolic Languages. (2003). Ke klasifikaciji bu wobjim leksikaliskich zhromadnosćow jednotliwych rěčow wobkedźbowany.

Mongolske (15 rěčow, 7,5 mio. rěčnikow)
- Dagur (Sewjerowuchodne Mongolske)
  - Dagur (alternatiwnje Dahur, Tahur, Daur, Dahuren; naslědnistwowa rěč Khitan) (100 tysac)
  - Khitan † (rěč hač do 12. lětstotka chinskeje Liao-dynastije)
- Burjat (Sewjerne Mongolske)
  - Chamnigan (Mongol-Chamnigan) (2–3 tysac) (bilingual mongol.-tungus.)
  - Burjatšćina (Buryat, Buryaad) (450 tysac)
- Chalcha-Ojrat (Centralne Mongolske)
  - Chalcha-Ordos
    - Mongolšćina (5–6 mio.)
      - Džerim-dialektowa skupina: Chorčin, Džasagtu, Džarut, Džalajt-Dörbet, Gorlos
      - Džuu-Uda-skupina: Aru Chorčin, Baarin, Ongniut, Najman, Aochan
      - Džosotu-skupina: Charačin, Tümet
      - Ulaan-cab-skupina: Čachar, Urat, Darchan, Muumingan, Dörben Chüüched, Chešigten
      - Šilingol-skupina: Üdzümčin, Chuučid, Abaga, Abaganar, Sönöd
      - Dialektowa skupina wonkowneje Mongolskeje: Chalcha, Chotogojt, Darchat, Congol, Sartul, Dariganga
    - Ordos (Urdus) (100 tysac)
  - Oirat-Kalmyk
    - Ojratišćina (Oirat, Oyirad) (350 tysac)
    - Kalmykšćina (Kalmyk) (180 tysac)
- Shira Yugur (Juho-centralne Mongolske)
  - Shira Yugur (Sarygh Yughur, Dongbu Yugu, Ost-Yughur, Nggar) (3 tysac, etnisce 6 tysac)
- Monguor-Santa (Juhowuchodne Mongolske)
  - Mongghuol (Huzhu Mongghul, Monguor, Tu) (150 tysac, etnisce 200 tysac)
  - Mangghuer (Minhe Mangghuer) (25 tysac)
  - Bonan (Bao'an, Paoan, Paongan) (6 tysac)
  - Kangjia (0.4 tysac) (hakle w 1990-tych lětach wotkrywana)
  - Santa (Sarta, Dongxiang, Tungxiang, Tung) (250 tysac)
- Moghol (Juhozapadne Mongolske)
  - Mogholi (Moghol) (200 rěčnikow, etnisce tři tysac)

Geografiske rozšěrjenje po statach

Mongolske rěče su w Mongolskej, Chinje, Ruskej a Afghanistanje rozšěrjene. Slědowaca tabela pokaza rozšěrjenje rěčow z aktualnymi ličbami rěčnikow w jednotliwych krajach.

*Mongolske rěče – rozšěrjenje po statach*
Rěč	Ličba rěčnikow	Rozšěrjena w slědowacych krajach
DAGUR
Dagur	100 tysac	China (Nutřkowna Mongolska, Xinjiang)
BURJAT
Burjatšćina	450 tysac	Ruska 320 tysac, China 65 tysac, Mongolska 65 tysac
Chamnigan	3 tysac	Ruska (Transbaikalny region) bilingual mongol.-tungusisch
CHALCHA-OJRAT
Mongolšćina	5-6 mio.	Mongolska 2,5 mio. (předewšěm Chalcha), China (Nutřkowna Mongolska) 3-3,5 mio.
Ordos (Urdus)	100 tysac	China (Nutřkowna Mongolska)
Ojratišćina	350 tysac	Mongolska 200 tysac, China 150 tysac
Kalmykišćina	180 tysac	Ruska (Republika Kalmykiska)
SHIRA-YUGUR
Shira Yugur	3 tysac	China (Gansu)
MONGUOR-SANTA
Mongghuol (Monguor)	150 tysac	China (Qinghai)
Mangghuer	25 tysac	China (Qinghai)
Bonan (Paoan)	6 tysac	China (Qinghai, Gansu)
Kangjia	0.4 tysac	China (Qinghai) hakle w 1990-tych lětach wotkrywana
Sarta (Dongxiang)	250 tysac	China (Gansu)
MOGHOL
Mogholi	0,2 tysac	Afganistan (pola Herata)

Leksikaliske přirunanje

Zo najwjetše mongolske rěče relatiwnje blisko hromadźe přiwuzne su, pokazaja slědowace słowne runicy ze zakładneho słowoskłada najwažnišich modernych mongolskich rěčow. Přidatnje je protomongolska abo staromongolska forma a forma literariskeje Mongolšćiny (wot 12. lětstotka w ujguriskim wertikalnym pismje traděrowana, w 17. lětstotku fiksěrowana). Formy dźensnišich mongolskich rěčow su date w fonetskej transkripciji.

Woznam	Proto- Mongol.	Spis. Mongol.	Mongolšćina	Chamniganšćina	Burjatšćina	Kalmykšćina	Baoanšćina	Monguoršćina	Daguršćina	Juguršćina
hora	*ahula	aγula	/ʊːl/	/ɔːla/	/ʊːlə/	/uːl/	/uːla/	/ula/	/aul/	/ʊːla/
starši bratr	*aka	aqa	/ax/	/aka/	/axə/	/ax/	/aqa/	/aqa/	/ak/	/aka/
běły	*čagahan	čaγan	/tsagaːŋ/	/tsagaːn/	/sagan/	/tsagan/	/tʃixaŋ/	/tʃiqaːn/	/tʃikan/	/tʃɤkaːn/
wucho	*čikin	čiki(n)	/tʃix/	/tsiki/	/sexən/	/tʃikn/	/tʃixaŋ/	/tʃiki/	/tʃikʲ/	/tʃkɤn/
čerwjeny	*hulahan	ulaγan	/ʊlaːŋ/	/ʊlaːn/	/ʊlaːn/	/ulan/	/hulaŋ/	/xulaːn/	/xulan/	/hlaːn/
wopuš	*sehül	segül	/suːl/	/heːl/	/huul/	/syl/	/sel/	/suːl/	/sɤulʲ/	/syːl/
žołty	*sira	sira	/ʃar/	/hira/	/ʃarə/	/ʃar/	/ʃira/	/ʃira/	/ʃar/	/ʃra/

Rěčne periody a pismowe systemy

Rozdźěluja so Mongolske rěče historisce do slědowacych periodow:

Staromongolska rěč – Mongolska rěč před 13. lětstotkom

Staromongolšćina steji hišće blisko Proto-Mongolšćiny, konstrukta protorěče, z kotrychž su wšě mongolske rěče wuchadźałe. Wobsahuje mnoholičbne turkowske a mongolske (?) požčonki a bu tež wot Chinšćiny Tang-dynastije wobwliwowana. W tutym času bu wot mongolskich Khitanow, kotrež Liao-dynastiju załožowana, swójske pismo wuwiwała. Tute słužiłe potom jako bazu za samostatne pismo tunguziskich Dźurdźenow (němsce Dschurdschen) a tež jako bazu Mandźurskeho pisma. Na kóncu staromongolskeje periody bu wertikalne ujguriske pismo wot Mongolow přejimałe.

Srjedźomongolska rěč – Mongolska rěč wot 13. hač do spočatka 17. lětstotka

Srjedźna Mongolšćina je w tekstach w chinskej transkripciji wobchowowana (najwažniši tekst je „Tajne stawizny Mongolow“, něhdźe 1240), ale tež w tibetiskim Phags-Pa-pismje a dwurěčnych glosarach. Najstarši wobchowowany pismowy dopokaz wot něhdźe 1225 je tola kamjeń Yisüngge, nefy Tšingis Chana. Na kóncu tuteje periody so konwertowanje Mongolow k (tibetiskim) buddhizmej (w 17. lětstotku) stało. Tohodla bu wjele přiłožkow z Tibetišćiny abo Sanskrita publikowane a buddhistiske terminusy do Mongolšćiny přijimane abo přiłožene.

W srjedźomongolskim času započina diferencowanje mongolskich narěčow, kotrež so su pozdźišo k dźensnišim mongolskim rěčam wuwiwałe.

Moderne Mongolske rěče – Mongolske rěče wot 17. lětstotka

W 17. lětstotku so stało přechod k modernej rěčanej rěči, ale tež fiksěrowanje klasiskeje pismoweje rěče, kotraž na staro- a srjedźomongolskich stopjenja wróći. Rěčane formy Mongolšćiny so su wot pismoweje rěče jara daloko zdalowachu.

Rěčna charakteristika

Typologiske přiznamjenja

Typologisce maja mongolske rěče wulku podobnosć z woběmaj druhimaj skupinomaj altajskich rěčow (Turkowske a Tunguziske). Tute přiznamjenja su tuž do dalokeje měry hromadźe altajske a so zdźěla tež pola uralskich a paleosibiriskich rěčow (hlej Altajske rěče) namakaja.

Najwažniše typologiske charakteristiki mongolskich rěčow su:

Srěnjowulke foneminwentary a jednora złóžkowa struktura, lědma konsonantowe clustery. Regularnje sydom wokalow („turkowski“ *ï je z *i spadnył). Wokale so móžeja po jich městnje artikulacije (prědku/zady), kulojćenje (kulojćeny/njekulojćeny) a wysokosći (wysoki/hłuboki) rozdźělować. Tuta klasifikacija je za wokalnu harmoniju wot rozsudneho wuznama.

městno artikulacije	prědku		zady
kulojćenje	njekulojćeny	kulojćeny	njekulojćeny	kulojćeny
wysoki	i	ü		u
hłuboki	e	ö	a	o

wokalna harmonija mjez poslednim wokalom kmjena a slědowacym sufiksom, kotraž na rozdźělne wokalne opozicije wotpočuje, předewšěm na městno artikulacije „prědku/zady“ („Palatalna wokalna harmonija“). Přikładaj: mal-iyar „ze skotom“ (instr.), köl-iyer „z nohu“ (instr.). Někotre mongolske rěče, na př. Mogholi a Monguor, su wokalnu harmoniju zhubili.
pospochi aglutinowacu słowotwórbu a fleksiju, a to nimale bjez wuwzaća přez sufiksy. Kóždy morfem ma specifiski woznam a gramatisku funkciju a je – wothladane wot žadanjow wokalneje harmonije – njepřeměnjomny.
adjektiwy so w modernych mongolskich rěčach njeflektěruja, njepokazaja žanu konkordancu z jich wobmjezowacym słowom, kotremuž wone předchadźa. Wězo maja starše rěčne stopjenja zbytki konkordancy w numerusu a genusu.
při wužiću kwantificěrowadłow (ličbniki, podaća mnóstwa) wupadnje pluralowe markěrowanje.
njeeksistuja žane artikle.
njeeksistuje žadyn gramatiski genus, ani při pronomenach.
wažny za mongolske rěče je koncept konwerbow (poprawom participy), kotrež so jako narunanje za pódlanske sady wužiwaja. Při tym deleka přikłady z Chalcha.
werb steji na kóncu sady, normalny sadoslěd je SOV (subjekt-objekt-werb).

Nominalne tworjenje

Nomina mongolskich rěčow maja kategoriji numerusa (singular/plural) a pada (sydom padow), kotrejž so přez přiwisowane pluralowe resp. padowe markěrowadłaj markěrujetej. Pluralowe markěrowadła steja před padowymi markěrowadłami. Wobaj sufiksaj podležitej wokalnej harmoniji.

Pluralowe tworjenje so na přikładźe klasiskeje spisowneje rěče pokaza. Pluralowe markěrowadła su -nar/-ner (jenož ludźo a bohojo), -ud,-üd a -čud/-čüd a warianty z tych, k tomu bóle zrědka hišće -d a -s.

*Přikłady za pluralowe tworjenje w mongolskej spisownej rěči*
Woznam	Singular	Plural
bratr	aqa	aqa-nar
starša sotra	egeči	egeči-ner
kniha	nom	nom-ud
pismo	bičig	bičig-üd
młodźenc	ǰalaγu	ǰalaγu-čud
žona	büsügüi	büsügüi-čüd
pos	noqai	noqai-nuγud
woł	üker	üker-nügüd
druhi	busu	busud
starc	ebügen	ebüged

Slědowaca tabela pokaza padowe markěrowadła a deklinaciju słowa мал mal „skót“.

Pad	Padowy markěrowadło	Forma	Woznam
Nominatiw	-Ø	mal	skót (nom.)
Genitiw	-un/-ün, -yin, -u/-ü	mal-un	skota
Datiw-lokatiw	-dur/-dür, -tur/-tür, -a/-e	mal-dur	skotej, při skoće, k skotej
Akuzatiw	-yi, -i	mal-i	skota (ak.)
Ablatiw	-ača/-eče	mal-ača	wot skota
Instrumental	-bar/-ber, -iyar/-iyer	mal-iyar	zе skotоm, přez skota
Komitatiw	-luγa/-lüge, -tai/-tei	mal-luγa abo mal-tai	(hromadźe) ze skotom

Adjektiwy

Njepřewjedu žanu změnu w numerusu a padźe a njeeksistuje žana konkordanca z wobmjezowacym słowom.

ulaγan nom „čerwjena (ulaγan) kniha (nom)"
ulaγan nom-ud „čerwjene knihi"
ulaγan nom-un „čerwjeneje knihi"

Personalne pronomeny

Pronomeny třećeje wosoby pochadźeja wot demonstratiwneho pronomena a rozeznawaja so po tym, hač je wotpowědna wosoba daloko abo blisko rěčnika: ene abo tere steji za „wón/wona/wono“ (njeeksistuje ani při pronomenje žane genusowe markěrowanje). W prěnjej wosobje plurala mjez ekskluziwnej a inkluziwnej formu „my“ rozeznawatej.

*Personalne pronomeny w nominatiwje su*
Wosoba	Singular	Plural
1	bi	bida (inklusiwnje), ba (ekslusiwnje)
2	či	ta
3	ene, tere	ede, tede

Werbalna morfologija

Tempus

Pola finitnych formow werba eksistuja jedyn tempus za njezańdźenosć a tři za zańdźenosć, kotrež so přez slědowace sufiksy markěrowaja (serbske přełožki su jenož přibližne):

*Markěrowadła finitnych formow mongolskeho werba*
Pomjenowanje	kóncowka	přikład
Praesens imperfecti	-mui/-müi, -na(m)/-ne(m)	yabumui „du/dźeš/dźe“ atd. iremüi „přińdu/přińdźeš/přińdźe“ atd.
Praesens perfecti	-luγa/-lüge, -la/-le	yabuluγa „dźěch/dźěše“ atd. irelüge „přińdźech/přińdźe“ atd.
Praeteritum imperfecti	-ǰuqui/-ǰüküi, -ǰi, -či	yabuǰukui, yabuǰi „běch/bě/běše šoł/šła“ atd. ireǰüküi „běch/bě/běše přišoł/přišła“ atd.
Praeteritum perfecti	-ba/-be, -bai/-bei	yabuba „sym/sy/je … šoł/šła" irebei „sym/sy/je … přišoł/přišła"

Tute formy nimaja žane rozeznawanje wosoby. Přikładaj:

tere irebei „wón/wona/wono je přišoł/přišła/přišło" (perfektiw, zańdźenosć)
bida nom-i ungši-mui „čitamy knihu“ abo „budźemy knihu čitać"

Negacija

Negacija so pola finitnych formow werba zwjetša přez negacisku partiklu ese zwuraznjuje, kotraž před formu werba steji: tere ese irebei „wón/wona/wono njeje přišoł/přišła/přišło". Pola werbalnych nomenow so partikla ügei wužiwaja, kotraž formje werba slěduje: Manu baγši iregsen ügei „Naš wučer njeje přišoł“.

Imperatiw

Poprawny imperatiw so přez samón kmjen tworja. Nimo toho eksistuja hišće druhe formy, kotrež schodźenki zdwórliwosće a dźerženja zwuraznjuja. Přikłady: yabu „dźi“, yabuγtun „dźi prošu“, yabuγarai „budź tak dobry a dźi“, yabutuγai „njech dźe“.

Werbalne nomeny

Werbalne nomeny z wjetšeho dźěla so wužiwaja k wurazej stawa. Wone so móžeja deklinować a jako predikat hłowneje, atributiwneje abo komplementoweje sady wužiwać. Přikłady: Tere kümün öčügedür iregsen bayina „Tón čłowjek je wčera přišoł“, Bi edür büri miqa idedeg „Ja jěm mjaso kóždy dźeń“, miqa idegči „mjasojědźk“.

Pomjenowanje	kóncowka	přikład
Nomen futuri	-qu(i)/-kü(i)	idekü „kiž budźe jěsć, jesć“
Nomen imperfecti	-γa/-ge	idege „kiž jě, jědźacy“
Nomen perfecti	-γsan/-gsen	idegsen „kiž je jědł“
Nomen usus	-daγ/-deg	idedeg „kiž (regularnje) jě, jědźacy“
Nomen actoris	-γči/-gči	idegči „jědźer“

Konwerby

Konwerby so we wšěch mongolskich rěčach při koordinaciji abo subordinaciji wjacorych sadow wužiwaja. Móžěja so je jako participy wobhladować. Hdy po funkciji maja rozdźělne formy:

Pomjenowanje	kóncowka	přikład
Converbum conditionale	-basu/-besü, -bala/-bele	yabubasu „hdyž dźe“
Converbum concessivum	-baču/-bečü	yabubaču „hačrunjež dźe“
Converbum imperfecti	-ǰu/-ǰü, -ču/-čü	yabuǰu „dołhož dźe“
Converbum modale	-(u)n/-(ü)n	yabun „přez to zo dźe“
Converbum perfecti	-γad/-ged	yabuγad „po tym, zo dźěše“
Converbum terminale	-tala/-tele	yabutala „doniž njeńdźe“
Converbum abtemporale	-γsaγar/-gseger	yabuγsaγar „wot toho, zo dźěše“
Converbum contemporale	-maγča/-megče	yabumaγča „lědma bě šoł/šła“
Converbum successivum	-qula/-küle	yabuqula „ručež dźe“
Converbum finale	-ra/-re	yabura „zo bych šoł“
Converbum praeparativum	-run/-rün	yaburun „dokelž dźěše“

Jednora sekwenca so přez converbum imperfecti započina, jenož posledni werb w tajkej slědźe steji we finitnej formje, na přikład Bi doluγan čaγ-tur bos-ču, örlüge-yin qoγula ide-ǰü, nom ungši-ba. „Stańši z łoža sedmich, snědach a (potom) čitach knihu“

Předčasnosć so přez converbum perfecti wupraje. Přikład: Bida qubčas emüsü-ged, nom-i-ban ungši-mui „Zdrasćiwši, budźemy swoju knihu čitać“

Hlej tež

Žórła

Juha Janhunen: The Mongolic Languages. Routledge, London 2003, ISBN 0-7007-1133-3.
Nicholas Poppe: Grammar of Written Mongolian. Harrassowitz, Wiesbaden 1974, ISBN 3-447-00684-6.
Nikolaus Poppe et al.: Mongolistik [= Hdb. der Orientalistik 1:V:2]. Brill, Leiden 1964.
Jan-Olof Svantesson et al.: The Phonology of Mongolian. Oxford University Press, Oxford 2005, ISBN 0-19-926017-6.
Hans-Peter Vietze: Lehrbuch der mongolischen Sprache. Enzyklopädie, Leipzig 1974.

Wotkazy

Materialy za klasisku spisownu rěč
Wo Khitanje a Daurje. (jendź.)
Wšelake mongolske alfabety a rěčne přikłady (jendź.)