Maltašćina

Malti
Maltašćina
kraje	Malta
rěčnicy	330.000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Afroaziske rěče Semitske rěče Maltašćina
oficielny status
hamtska rěč	Malta, Europska unija
	rěčne kody
ISO 639-1:	mt
ISO 639-2:	mlt
	wikipedija
	Wopytaj wikipediju we maltašćinje!

Maltašćina (maltasce malti, jendźelsce pak Maltese) je semitska rěč maltaskeho naroda. Maltašćinu rěči wokoło 400.000 wobydlerjow Malty a přibližnje samsna ličba Maltačanow, kotřiž su w emigraciji we wukraju (USA, Kanada, Awstralska, Wulka Britaniska atd.) žiwi. Maltašćina je dźensa hamtska rěč na Malće (wot lěta 1936, hdyž je hromadźe z jendźelšćinu italšćinu) narunała a w Europskej uniji (wot 1. meje 2004).

Stawizny

Maltašćina je z maghrebskeje arabšćiny nastawała, je so pak mjeztym k samostatnej rěči ze swójskej syntaksu a fonologiju wuwiwała. Słowoskład je jara wot italšćiny wobwliwowany. Fenicisko-puniske słowa so hišće w jednotliwych mjenach městnow namakaja. Dla něhdźe 180-lětneje fazy bjez wobsydlenja w 9./10. lětstotkomaj so njemóže pak žana kontinuita fenicisko-puniskeje rěče k maltašćinje akceptować.

Za čas arabskeho zdobyća a nowowobsydlowanje wot lěta 870 je maltašćina z arabšćiny nastawała. Z přejimanju knjejstwa přez katolski rjad Johanitow w lěće 1530 so je italšćina k dominantnej rěči wuwiwała. Wot lěta 1814 bě Malta britiska krónkolonija a jendźelšćina wuwiwaše so k hamtskej rěči, tak zo jenož hornja woršta dale italsce rěčeše. W lěće 1914 su Jendźelčenjo łaćonski alfabet za maltašćinu zawjedli, w lěće 1924 wudawachu prěnje prawopisne prawidła. W lěće 1934 sta so maltašćina oficielnje z druhej hamtskej rěu nimo jendźelšćiny, mjeztym zo zhubi italšćina swoje předprawa po wustawje.

Alfabet a wurěkowanje

Jako jenička semitiska rěč pisa so maltašćina z łaćonskimi pismikami, wobsedźi pak wosebite znamješka Ċ/ċ, Ġ/ġ, Ħ/ħ a Ż/ż a digraf Għ/għ, kotryž so tež kaž swójski pismik wobjednawa. Pismikaj c a y falujetej.

Při wurěkowanju wobkedźbuj (IPA-zwukowe pismo):

ċ: [tʃ], kaž č w čas
e: [ɛ], kaž ä w němskim słowje Äpfel (jabłuka)
ġ: [dʒ], kaž dź w dźungl
għ: němy; słuža k podlěšenju přechadźaceho abo slědowaceho wokala (z arab. ع a غ nastawany)
h: němy
ħ: [ħ], jara jasnje wurěkowane h, žadyn wotpowědnik w Němčinje (kaž arab. ح)
o: [ɔ], kaž o w strona
q: [ʔ], jara jasny „Stimmabsatz“ (kaž na př. němsce ver'eisen město verreisen)
r: [r], kaž r w delnjoserbskim słowje rěc
s: [s], kaž s w són
v: [v], kaž jendź. v, na př. w vanilla, abo němski w w Wasser
w: [w], kaž w we woda
x: [ʃ], kaž š w šula
z: [ts], kaž c w cyhel
ż: [z], kaž z w zo

aw: [aʊ], kaž aw w awto
ew: [ɛʊ], něhdźe kaž eo, žadyn ekwiwalent w serbšćinje
ie: [iɛ, iː], dołhi i z lochkej přichilnosću k e

Słowoskład

Přikłady za słowa arabskeho (abo feniciskeho) pochada:

wieħed „jedyn“ < واحد wāhid

kbir „wulki“ < كبير kabīr

raġel „muž“ < رجل radžul

ħobż „chlěb“ < خبز chubz

qamar „měsačk“ < قمر qamar

belt „městno, město“ < بلد balad „kraj“

id „ruka“ < يد jad

tajjeb „dobry“ < طيب tajjib

saba’ „porst“ < إصبع isba’

sema „njebjo“ < سماء samā’

marid „chory“ < مريض marīd

tqil „ćežki“ < ثقيل thaqīl

xahar „měsac“ < شهر šahr

tifla „holca“ < طفلة tifla „mała holca“
kelma „wokabla, słowo“ < كلمة kalima

marsa „přistaw“ < مرسى marsan „kótwišćo“

Přikłady za słowa italskeho pochada:

gravi „wažny, wuznamny“ < it. grave
lvant „wuchod“ (přirunaj němsce Levante)
skola „šula“ < scuola

kriżi „kriza“ < crisi

parti „podźěl, dźěl“ < parte

avukat „prawiznik, adwokat“ < avvocato

natura „přiroda“ < natura

ċirasa „wišnja“ < sicil. cirasa (př. łać. ceresia)

frotta „płód“ < frutta

griż „šěry“ < grigio (př. fr. gris(e))

Gramatika

Jedyn z najwažnišich zakładow maltašćiny – předewšěm za semitiske werby – je princip „trilitteru“ a „kwadrilitteru“, kotryž woznamjenja, zo rjad najwjace třoch (abo tež štyrjoch) konsonantow přeco a bjez wuwzaća wostanje. Samsny princip so tež pola substantiwow a adjektiwow namaka, kotrychž zhromadnosć k słownemu polu hodźi so na zakładźe identiskeho porjada konsonantow spóznawać.

Gramatikalisce jónkróćna je maltašćina přez přenošowanje gramatiskich prawidłow ze semitiskeho do romaniskeho/germaniskeho słowoskłada. Je na přikład konjugacija „ja rěču/ty rěčiš/wón rěči/wona rěči“ w maltašćinje „nitkellem/titkellem/jitkellem/titkellem“, tak bu tutón princip tež na konjugaciju “ja rezerwuju/ty rezerwuješ/wón rezerwuje/wona rezerwuje“ přenošowany, kotraž so z jendźelskeho werba (to) book (serbsce „knihować“) wotwodźuje: „nibukja/tibukja/jibukja/tibukja“.

Žórła

Ohk, K.: Maltesisch – Wort für Wort (Kauderwelsch Band 117), Bielefeld: Reise Know-How Verlag Rump 2001, ISBN 3-89416-568-5

Wotkaz

Commons: Maltašćina – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow