Wikipedija:Rěčny kućik/Mikławš a rumpodich
|
Wo ćělnym a psychiskim derjeměću ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Drasta w modernym serbskim słownistwje |
Mikławš a rumpodich[žórłowy tekst wobdźěłać]
Najwažnišimaj mužomaj w dohodownym času, swjatemu Mikławšej a rumpodichej, ma naša decemberska „Minuta serbšćiny“ wěnowana być. Što hodźi so wo nimaj w rěčnym nastupanju specielnje serbskeho rjec?
Wo Mikławšu, na kotrehož předewšěm dźěći na znate wosebite wašnje spominaja, praji legenda, zo bě w 4. lětstotku biskop w měsće Myra w Małej Aziji, to rěka w dźensnišej Turkowskej, a zo je wjele ludźom, wosebje dźěćom, pomhał. Nas ma serbska forma jeho mjena zajimować. Prěnjotnje, w grjekskej podobje, rěkaše wón Nikolaos, štož je zestajenka ze słowow nike ‚dobyće‘ a laos ‚lud‘; mjeno hodźi so tołmačić jako tón, kotryž ludej pokazuje, kak dobrota nad złym dobywa. Němska mjenowa forma je, kaž wěmy, Nikolaus, ruska Nikolaj, francoska Nicolas atd. Wšudźe wustupuje na spočatku słowa konsonant N-, w serbšćinje pak M-: Mikławš. Tutu rěčnu wosebitosć mamy my zhromadnu z Čechami, Polakami a Słowakami: Čěsce so wón mjenuje Mikuláš a pólsce Mikołaj. Tale wosebitosć je wobmjezowana nimale jenož na zapadosłowjanske rěče. Kak je k změnje N - M dóšło, njeje cyle jasne, snano pod wliwom mjena druheho swjateho, kotrež započina so z M-, mjenujcy Michała.
Zapadosłowjanske a tak serbske mjenowe formy z M- na spočatku dyrbja hižo chětro stare być. Starše hač wšelake wjesne mjena, přetož w nich so hižo jewja podoby ze spočatnym M-. We Łužicy je to na přikład pola wsy Mikow, němsce Mücka, njedaloko Niskeje tak. Wjes ma swoje mjeno po čłowjeku, kotryž je dyrbjał rěkać Mika abo Miko, a to je skrótšena wersija serbskeho předmjena Mikławš. Wot Mikławša su wězo wotwodźene tež serbske swójbne mjena. Najjasnišo so rěčny pochad pokazuje w mjenje Mikławšk w zněmčenej formje pisane Mikwauschk. Ale tež druhe we Łužicy rozšěrjene swójbne mjena maja swoje wuchadźišćo w serbskej formje předmjena, mjez druhim Mikela, zněmčene zwjetša Mickel, a Mikan. Hišće bóle skrótšene, na jednu złóžku, je mjeno Mič. We wšěch mjenowanych a w druhich njemjenowanych steji na spočatku za serbšćinu typiske M-. Mamy wězo w našich kónčinach tež swójbne mjena ze spočatnym N-, na přikład Nickel, ale te su po wšěm zdaću němskeho pochada, potajkim nastate z němskeje mjenoweje formy Nikolaus.
Na rumpodichu maja nas wosebje zajimować jara wšelakore serbske pomjenowanja. Prěnjotnje su wone wšitke požčonki z němčiny, jich rěčne wuchadźišćo je potajkim němski (Knecht) Ruprecht. Samo na sebi je Ruprecht abo Rupert mjeno swjateho a tež stare němske předmjeno. W Serbach kaž so zda je so wone lědma jako předmjeno wužiwało, znajmjeńša njeznajemy z našich stawiznow žanoho čłowjeka, kotryž je tak rěkał. Štož našeho serbskeho nošerja hodownych darow nastupa, tak mamy jeho mjeno potajkim wobhladować jako přenjesenje němskeho mjena Ruprecht w samsnym zmysle, to rěka w zmysle hodowneho wobradźerja, na serbšćinu.
Wězo je so němske pomjenowanje pola nas na jara rozdźělne wašnje přeměniło. W hornjoserbskej spisownej rěči a tež w mnohich narěčach so wón mjenuje rumpodich, w druhich hornjoserbskich dialektach rumprich abo rumplich. Tutym twórbam je zhromadne, zo je so w prěnjej złóžce porno němskemu Rup- zasunył zwuk m, serbsce potajkim rump-. To mamy so snano tomu dźakować, štož rumpodich w swojej funkciji tež čini: Wón rumpluje, wón porjadnu haru ćěri, hdyž wokoło chodźi. Rumprich je wón na přikład w Slepjanskej narěči. Hdyž na spočatku słowa wotpadnje r-, dóstanjemy formu umprich, kiž znajemy z Wojerowskeho dialekta.
W deljoserbskej spisownej rěči rěka rumpodich ruprajcht: Tu je němski Ruprecht bjez m w prěnjej złóžce hišće zachowany. W delnjoserbskich dialektach na druhim boku mamy zaso formy z m: mjez druhim rumprajcht. A tež tu w delnoserbšćinje wustupuja druhdźe warianty, w kotrychž je wotpadnyło r-, potajkim na přikład uprajcht. Skónčnje namakamy w delnjoserbskich narěčach tež twórby, w kotrychž je woboje zjednoćene: zasunjenje zwuka m a wotpadnjenje spočatkoweho r-, konkretnje je to na přikład w podobje umpricht. Zwěsćamy tuž wulku wšelakosć serbskich formow, kotrež wšitke rěčnje nawjazuja na němske wuchadne słowo Ruprecht.
Zwostanje mi na kóncu jenož hišće, přeć čitarjam „Minuty serbšćiny“ prawje bohateho a indiwidualnym předstawam wo hodownych darach derje wotpowědowaceho rumpodicha.
Dr. Helmut Jenč – najprjedy wozjewjene w Serbskich Nowinach dnja 17. decembra 2010
Serbska wikipedija wužiwa teksty dr. Helmuta Jenča w swojim rěčnym kućiku z přećelnej dowolnosću awtora a Serbskich Nowin.
|
Wo ćělnym a psychiskim derjeměću ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Drasta w modernym serbskim słownistwje |