Łužica

Łužica (delnjoserbsce Łužyca, němsce Lausitz, pólsce Łużyce, čěsce Lužice) je historiski kraj w srjedźnej Europje, kotryž wobsteji z Delnjeje Łužicy na sewjeru a Hornjeje Łužicy na juhu. We woběmaj dźělomaj Łužicy su Serbja domoródni, čehoždla su tež mnohe městne a rěčne mjena kaž tež mjeno Łužicy sameje serbskeho pochada. Najwjetši dźěl Łužicy słuša dźensa k němskimaj zwjazkowymaj krajomaj Braniborskej a Sakskej, mjeńši k Pólskej.

Wuchodny dźěl regiona słuša dźensa k pólskimaj wójwodstwomaj Lubuš a Delnjošleska, kotrejuž najwjetše města su Žarow (Żary), Lubań a Zgorzelec.

Geografija

Łužica so do dweju rozdźělneju dźělow poddźěluje, Hornjeje a Delnjeje Łužicy. Někotři liča tež Srjedźnu Łužicu jako wosebity region. Wobě Łužicy matej zhromadnje něhdźe 1,3 miliony wobydlerjow – wot toho někak 350.000 w Pólskej – na přestrjeni 13.000 kwadratnych kilometrow.

Delnja Łužica

Nadrobniše informacije namakaja so w nastawku Delnja Łužica.

Delnja Łužica je sewjerny dźěl Łužicy a leži zwjetša w Braniborskej. Wona je wobmjezowana přez Fleming na sewjerozapadźe a Čorny Halštrow na zapadźe. Na wuchodźe stworitej Wódra a Bobr přirodnu hranicu. Najsewjerniše město Delnjeje Łužicy nadeńdźe so pola Eisenhüttenstadta. Krajina wobsteji zwjetša z poměrnje płoneje nižiny, hdźež rostu wot 19. lětstotka wosebje chójny. Prěnjotne biotopy běchu bahniska, łuhi, bukowiny a dubiny.

K Delnjej Łužicy słušeja tež Błóta.

Hornja Łužica

Nadrobniše informacije namakaja so w nastawku Hornja Łužica.

Hranica mjez Delnjej a Hornjej Łužicy wotpowěduje zwjetša dźensnišej hranicy zwjazkoweju krajow Braniborskeje a Sakskeje podłu linije Běła Woda–Wojerecy. W zapadnym wotrězku je Čorny Halštrow historiska mjeza, tak zo słušeja tež wjacore braniborske městna wokoło Złeho Komorowa a Rólan k Hornjej Łužicy.

Najzapadniši dypk Hornjeje Łužicy nadeńdźe so při awtodróze 13 pola Rólan, mjeztym zo je rěka Hwizdź, přitok Bobra, wuchodna mjeza ze Šleskej.

Hornjołužiska krajina wobsteji z hole a hatoweje krajiny sewjernje Kamjenca, Budyšina a Niskeje, z hórkatych a zdobom płódnych Hornjołužiskich zahon wokoło Budyšina a Lubija a z Łužiskich hor na juhu, při čěskej hranicy. Najwyše hory nadeńdu so w Žitawskich a Jizerskich horinach na samym juhowuchodźe. Najwyše městno cyłeje Łužicy je Taflowy kamjeń na Smrku při dźensnišej pólsko-čěskej hranicy (1072 m).

Łužiske horiny na čěskim boku hranicy su drje po Łužicy pomjenowane, njesłušeja pak – hač na němski dźěl Žitawskich horin – k njej.

Łužiske města

Najwažniše města Delnjeje Łužicy su Choćebuz z nimale sto tysac wobydlerjemi, Zły Komorow, Eisenhüttenstadt, Grodk, Baršć, Łukow (historiska stolica Delnjeje Łužicy) a Grabin kaž tež Wětošow, Lubin a Lubnjow w Błótach. Najwjetše město pólskeje Delnjeje Łužicy je Žarow.

Hłowne městna Hornjeje Łužicy su šěšćiměsta Budyšin (jako zarjadniske srjedźišćo), Zhorjelc/Zgorzelec (jako najwjetše město), Lubań, Žitawa, Lubij a Kamjenc. Po wobydlerstwje třeće najwjetše město su Wojerecy, k mjeńšim městam słušeja Biskopicy, Niska, Běła Woda a Mužakow kaž tež Bogatynia na pólskim boku.

Stawizny Łužicy

Wot starowěka do 9. lětstotka

Mjeno Łužica (Losicin, Lonsicin) je prěni raz w lěće 932 dokładźene, kmjen Łužičanow pak hižo w druhej połojcy 9. lětstotka. Mjeno Łužica woznamjenješe prěnjotnje, do započatka 15. lětstotka, jenož teritorij Delnjeje Łužicy (bywšeje Wuchodneje marki).

W starowěku bu teritorij wot germanskich Hermundurow, Langobardow a Wandalow wobsydlene, na kóncu 6. a na spočatku 7. lětstotka so słowjanske kmjeny Serbow zasydlichu: w Hornjej Łužicy předewšěm Milčenjo wokoło Budyšina a Bjezunčenjo wokoło Zhorjelca, w Delnjej Łužicy pak Łužičenjo. Hižo wot wobrota 8. do 9. lětstotka stawaše so Łužica jako wuchodna namjezna kónčina z cilom ekspansije Frankowskeho mócnarstwa, pozdźišo Wuchodofrankowskeho mócnarstwa, kotrež wutwori tu w prěnjej połojcy 9. lětstotka Wuchodnu marku. Pod wjednistwom zwjetša sakskich feudalnych knjezow bu zapadnje Łobja nowa Serbska marka załožena. Za samsny čas sahaše w lětach 883–897 wliw Wulkomorawskeho mócnarstwa sem.

10. lětstotk

Po nastaću Němskeho kralestwa bu Łužica wot sakskeho wójwody Hendricha I. (912–936) wobsadźena a do Wuchodneje (sakskeje) marki zarjadowana, wobknježeneje wot markhrabje Siegfried (sewjerny dźěl) resp. do Mišnjanskeje marki (južny dźěl). Na Budyskim teritoriju nasta marka, kotruž wot kónca 10. lětstotka Wettinojo zarjadowachu (wot lěta 1031 markhrabjojo Wuchodneje marki).

Wot 11. lětstotka do Třicećilětneje wójny

Wot spočatka 11. lětstotka so w Łužicy mócne němske, pólske a čěske zajimy zetkawachu. Konflikt mjez pólskim kralom Bolesław I. Chrobły a Hendrichom II. (wot 1003) so w Budyšinje kónčeše, přez čož Budyske kónčiny buchu jako mócnarske leno k Pólskej přizamknjene. Po smjerći Bolesława I. Chrobłeho a rozpadźe centralneje mocy w Pólskej słušeše Budyski region wot 1033 zaso kejžorej. W lěće 1076 dósta wjerch a pozdźiši kral Wróćisław II. dźěl teritorija pozdźišeje Hornjeje Łužicy a dźěl Delnjeje Łužicy (Wuchodnu marku) jako leno, ale njeje so jemu poradźiło jón do 1081/1086 wobknježić. Hakle w lěće 1036 (hač do lěta 1253) za Soběsława I. bu teritorij pozdźišeje Hornjeje Łužicy znowa k Čěskemu statej přizamknjeny. Krótko po tym (w lěće 1268) dóńdźe tež prěni raz k dźělenju Zhorjelskich wot Budyskich kónčin, kotrež so potom hač do kónca 14. lětstotka samostatnje wuwiwachu. Delnja Łužica bu w 11. - 12. lětstotka wot sakskich Wettinow dobyta (bytostny dźěl - Wuchodna marka abo Ostmark w lěće 1031), wot 1303/1304 słušeše Askanjanam, kotřiž běchu so hižo prjedy w lěće 1253 z čěskej princesnu Božena Budyške a Zhorjelske kónčiny naženili. Po wotemrěću braniborskich Askanjanow dobywachu Luksemburgčenjo poněčim teritorij Łužicy: w lěće 1319 Budyske kónčiny , w lěće 1329 Zhorjelske kónčiny a w lěće 1346 Luban, kotrež prjedy z čěskimi Žitawskimi kónčinami jednotny teritorialny cyłk tworjachu, kotryž je wot lěta 1410 pod mjenom Hornja Łužica znaty. W lětach 1348 a 1364 – 1368 přikupi Korla IV. Čěskej Krónje Delnju Łužicu (wot 1378 trajnje), kotraž bu hižo w lěće 1356 do wobłuka krajow Čěskeje Króny zarjadowana a do čoła markhrabinstwa bu bohot postajeny, wot 16. lětstotka buštej dwaj bohotaj mjenowanej.

Wuznamnu poziciju we wobłuku Łužicy měješe Zwjazk šesćiměstow, kotryž wobsteješe z Budyšina, Kamjenca, Lubanja, Lubija, Zhorjelca a Žitawy.

Delnjołužiske markhrabinstwo w lětach 1445/1462 město Choćebuz ze šěršej wokolinu na přeco zhubi (teritorij dósta braniborski kurwjerch). W lětach 1471 – 1490 dźeržeše Maćij Corvinus jako krónowany čěski kral wobě Łužicy ze Šleskej a Morawu. Po jeho smjerći znowa dźěl krajow Čěskeje Króny tworjachu.

Wot Třicećilětneje wójny do Wienskeho kongresa

Za čas Třicećilětneje wójny doby sakski kurwjerch Jan Jurij wot kejžora Ferdinanda II. cyłu Łužicu (nimo teritorija wokoło Choćebuza, kotryž wot 15. lětstotka Braniborska wobknježi), najprjedy jako zastawk (1624), potom přez Praski měr z lěta 1635 jako leno Čěskeje Króny.

Wot Wienskeho kongresa do kónca Druheje swětoweje wójny

Po postajenju Wienskeho kongresa (1814–1815) cyła Delnja Łužica a sewjerowuchodny dźěl Hornjeje Łužicy Pruskej připadnještej. Znutřka Pruskeje bu Delnja Łužica do prowincy Braniborska zarjadowana, mjeztym zo so Hornja Łužica z wobstatkom prowincy Pruska Šleska sta. Zbytk Hornjeje Łužicy zwosta Sakskej a tworješe jedyn z jeje krajow („Markhrabinstwo Hornja Łužica], w lětach 1835–1932 „Budyski kraj“). Sakski dźěl Hornjeje Łužicy měješe rozsahłe samozarjadowanje, mjez druhim swójski sejm.

Po Prěnjej swětowej wójnje so zjewi ze Serbskim narodnym wuběrkom wokoło Arnošta Barta hibanje, kotrež požadowaše wutworjenje jednotneho Łužiskeho zwjazkoweho stata we wobłuku Němskeje abo samo njewotwisnosć, štož wšak realizowane njebu a tak přetraješe rozdźělenje Łužicy do Pruskeje a Sakskeje z časa Wienskeho kongresa hač do kónca Druheje swětoweje wójny. Potom w lěće 1932 dóńdźe k wotstronjenju Budyskeho kraja a jeho zjednoćenju ze sakskim krajom Drježdźany do Drježdźansko-Budyskeho kraja.

Wot kónca Druheje swětoweje wójny do přitomnosće

Na Podstupimskej konferency bu teritorij Łužicy znowa rozdźěleny. Teritorij na wuchod wot rěki Nysy bu k Pólskej přizamknjeny (dźensa je tutón dźěl Łužicy do Lubuskeho a Delnjošleskeho wojewódstwa) rozdźěleny, mjeztym zo so teritorij na zapad wot njeje z wobstatkom Sowjetskeje wobsadźeneje zony sta. W samsnym času sej Łužiscy Serbja, kotřiž běchu w Čěskosłowakskej žiwi, přizamknjenje Łužicy k Čěskosłowakskej žadachu, štož wšak njebu zwoprawdźene. Domowina (třěšna organizacija Łužiskich Serbow) pak požadowaše zarjadowanje cyłeho němskeho dźěla Łužicy do Sakskeje. W referendumach w do toho pruskim dźělu Łužicy hłosowachu wšak jenož wokrjesy na teritoriju dotalneje Hornjeje Łužicy (wobstatk dotalneje pruskeje prowincy Šleska za přizamknjenje k Sakskej), mjeztym zo wokrjesy na teritoriju Delnjeje Łužicy (wobstatk dotalneho pruskeje prowincy Braniborska) to wotpokazachu. Tohodla bu dotal pruski dźěl Hornjeje Łužicy do Sakskeje zarjadowany, mjeztym zo Delnja Łužica Braniborskej zwosta, kotrejež status bu pozdźišo na kraj změnjeny (Pruski stat bu přez rozsud zwjazkarjow 25. februara 1947 wotstronjeny).

7. oktobra 1949 bu na teritoriju Sowjetskeho wobsadźenskeho pasma Němskeje nowy wot komunistow wobknježeny statny wutwor Němska demokratiska republika (NDR) wozjewjeny, kotraž bě na spočatku hač do 22. julija 1952 federacija 6 krajow (Berlin, Braniborska, Durinska, Mecklenburgska, Sakska, Saksko-Anhaltska). 23. julija 1952 buchu kraje wotstronjene a NDR so z centralistiskim statom stawaše, w kotrehož wobłuku Delnja Łužica bu do wobwoda Choćebuz zarjadowana, mjeztym zo bu Hornja Łužica do wobwoda Drježdźany (wjetšina teritorija) a wobwoda Choćebuz (sewjerny dźěl) rozdźělena. Za čas NDR bu wotbagrowane wjace hač 70 łužiskich wsow za brunicowe jamy (hlej tež lisćinu wotbagrowanych wsow).

W lěće 1989 bu po zběžkach komunistiski mócnarski monopol wotstronjeny. 3. oktobra 1990 dóńdźe k zjednoćenju NDR ze Zwjazkowej republiku Němska. Toho dnja dóńdźe tež k wobnowjenju krajneho rozrjadowanja na teritoriju bywšeje NDR; w tym času skutkowaše na teritoriju němskeho dźěla Łužicy regionalistiske hibanje „Iniciatiwa za njerozdźělenu Łužicu“ (Inititative „Für eine ungeteilte Lausitz“), kotraž wšak dosć wothłosa njenamaka. Nimale cyły němski dźěl Hornjeje Łužicy bu znowa do wobnowjeneho kraja Sakska zarjadowany a Delnja Łužica z małym dźělom Hornjeje Łužicy do Braniborskeje. Tutón staw do přitomnosće traje.

Hymna Łužicy

Njeoficielna hymna serbskeje Łužicy je spěw Rjana Łužica z pjera Handrija Zejlerja na hudźbu Korle Awgusta Kocora. W němskim dźělu Hornjeje Łužicy spjelnja spěw Oberlausitz, geliebtes Heimatland tule funkciju.