Wikipedija:Rěčny kućik/Wo tym, štož so we wodźe pohibuje

Swójbne mjena lětušich róčnicarjow ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Wšelakorosće wokoło twarstwa

Wo tym, štož so we wodźe pohibuje

Łužica je kraj wody, a w našich wodźiznach je wjele žiwjenja, kotremuž chcemy so dźensa z rěčneje stronki wěnować. To mamy najprjedy ryby. Na započatku njech steji karp, zawěsće najbóle rozšěrjena łužiska ryba. Tak wona rěka w našej hornjoserbskej spisownej rěči a we wjetšinje hornjoserbskich dialektow. We Wojerowskich a Slepjanskich stronach a po cyłej Delnjej Łužicy wšak je wona žónskeho gramatiskeho rodu a mjenuje so karpa. Słowo wobhladuje so jako požčonka z němčiny. Nimo Serbow su sej je tež druzy Słowjenjo z němskeho pomjenowanja Karpfen wupožčili. Nimale we wšěch słowjanskich rěčach so tale ryba runje tak mjenuje kaž pola nas.

Žónsko-muski gramatiski rozdźěl mamy tež pola druheje domjaceje ryby: Němska Schleie rěka serbsce lina abo lin. W tym padźe pak wužiwamy wobě warianće w hornjoserbskej spisownej rěči, a to runoprawnje porno sebi. Štož narěče nastupa, je femininum lina rozšěrjeny předewšěm w Budyskej narěči a w južnym dźělu Kamjenskeje narěče, mjeztym zo so maskulinum lin skerje trjeba w Delanach, w hornjoserbskich holanskich narěčach a dale na sewjeru hač do Delnjeje Łužicy; w delnjoserbskej spisownej rěči rěka tale ryba tohorunja lin.

Woblubowana jědźna ryba je pstruha, němsce Forelle, kotraž so po Serbach najskerje dźensa wšudźe jenak mjenuje – z wotpowědnym fonetiskim wotchilenjom w delnjoserbšćinje: tam potajkim pstruga. Ale tež w tym padźe znajemy ze staršich delnjoserbskich žórłow formu muskeho rodu pstrug. A štóž přińdźe druhdy do Čěskeje, tomu je snano napadnyło, zo tam w hosćencach na jědźnych kartach poskićeja pstruh. W čěšćinje a zdźěla w dalšich słowjanskich rěčach je naša pstruha potajkim gramatisce muskeho rodu.

Znata rubježna ryba łužiskich wodźiznow je šćuka, němsce Hecht. Někotre z našich staršich hornjoserbskich słownikow podawaja tež formu štuka. Ta drje so často wužiwa w dialektach, a to w zapadnym dźělu Budyskeje narěče, w Kamjenskej a Kulowskej narěči. Jako spisownu formu ju dźensa wjace njepřipóznawamy. Hecht so potajkim w hornjoserbskej spisownej rěči jenož mjenuje šćuka. Druhdy namakamy w staršich hornjoserbskich słownikach nimo toho wariantu šćipjeł, ale to je delnjoserbske pomjenowanje, trjebane w spisownej rěči kaž tež we wjetšinje dialektow.

Mjeno pjersk bjeze wšeho njespóznawamy jako požčonku z němčiny, a to wutworjenu po němskim Barsch. Na delnjoserbskim wotpowědniku pjeršk to trochu lěpje widźimy: Tam je so zachował konsonant š po němskim sch. Němsku požčonku jako pomjenowanje tuteje ryby znaja faktisce jenož Serbja. Druhe słowjanske rěče trjebaja zwjetša wotwodźenku wot słowa (w)oko, kotraž je tež w delnjoserbšćinje nimo pjerška běžna, mjenujcy wokuń(c) a podobnje: Tele pomjenowanje nawjazuje na to, zo ma pjersk napadnje wulkej woči.

Jerij drje njeje žana domjaca ryba, ale nam přiwšěm derje znata a rěčnje zajimawa. Tež to je zaso požčonka z němčiny, a tež w tym padźe specielnje serbska: hornjoserbska kaž delnjoserbska. Delnjoserbsce ryba zwjetša rěka jerjeg. Forma jerij njeje jenička hornjoserbska, we wulkim dźělu narěčow so praji harjenk, štož na prěni pohlad spóznawamy jako požčonku. Móžemy tež w spisownej rěči wužiwać słowo harjenk, ale dyrbimy sej wědomi być, zo je wone wobchadnorěčne. W tajkich kontekstach kaž Ludźo tam stejachu kaž harjenki w zmysle „jara wusko“ so wona derje hodźi, přetož „kaž jerje“ tu njebychmy rjekli. Cyle na wuchodźe Budyskeho dialekta, wokoło Bukec a Wósporka, je hišće dalša warianta rozšěrjena, mjenujcy jejer. Wšitke tele pomjenowanja nastachu z němskeho Hering, Serbja su sej němske słowo na rozdźělne wašnje rěčnje připodobnili.

We łužiskich wodźiznach su wězo nimo rybow tež wšelake amfibije žiwe. Słowo žaba nam rěčnje ničo wosebite njeposkića: Wone je po wšěch Serbach a samo w cyłym słowjanskim swěće jenake. Z krokawu, němsce Kröte, je to hižo hinak. Krokawa rěka wona w našej spisownej rěči a we wjetšinje hornjoserbskich dialektow. Wujasnić mamy sej pomjenowanje najskerje jako twórbu wot stareho słowjesa krokać, kotrež dźensa wjace njeznajemy. Z tymle słowjesom měješe so napodobnić hłós, kotryž krokawa wot so dawa. W hornjoserbskich holanskich narěčach wokoło Delnjeho Wujězda a Klětnoho kaž tež w Slepjanskej narěči mjenuje so naše zwěrjo krodawa a we Wojerowskich stronach a po cyłej Delnjej Łužicy škrodawa. W spisownej hornjoserbšćinje słowo krodawa tohorunja znajemy, ale w cyle hinašim zmysle, jako žortne narěčenje, snano trochu poswarjace, napřećo małemu dźěsću: Ty mała (lóza) krodawa!

Žaba w dźěćacym stadiumje so němsce mjenuje Kaulquappe. Serbsce – tež w hornjoserbskej spisownej rěči – ma larwa žaby wšelake mjena: tupihłójčka, tupiwowcka, hłowač(k), delnjoserbsce so jej praji głowack. Zwjetša w tutych mjenach wustupuje substantiw hłowa abo pomjeńšenka hłójčka. Hłowy młodźatow su potajkim chětro charakteristiske za nje: Wone su poměrnje šěroke a tołste, naši prjedownicy mjenowachu je tupe (stumpf).

Dr. Helmut Jenč – najprjedy wozjewjene w Serbskich Nowinach dnja 31. julija 2014

Serbska wikipedija wužiwa teksty dr. Helmuta Jenča w swojim rěčnym kućiku z přećelnej dowolnosću awtora a Serbskich Nowin.

Swójbne mjena lětušich róčnicarjow ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Wšelakorosće wokoło twarstwa