Wikipedija:Rěčny kućik/Wšelakorosće wokoło twarstwa

Wo tym, štož so we wodźe pohibuje ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Někotre myslički do prěnjeho adwenta

Wšelakorosće wokoło twarstwa

W dźensnišim času so wjele twari, a wo tym so tež tójšto pisa. Při tym nastawa ta abo tamna nowotwórba respektiwnje pisacy ma so rozestajeć ze staršimi twórbami, kotrež njejsu jemu přeco bjeze wšeho běžne.

Prjedy hač so něšto nowe twari, dyrbi so často najprjedy stare wottorhać, dokelž je, kaž němsce rěka, baufällig. Serbsce mamy za to wotpowědniki padawy, rozpadowaty, rozpadowacy, kotrež hodźa so w atribuće a – hač na třeći – w predikaće wužiwać, potajkim na přikład: padawe/rozpadowate/rozpadowace twarjenje a twarjenje je padawe/rozpadowate. W predikaće hodźi pak so tež trjebać werb rozpadować – jako přełožk němskeho das Gebäude ist baufällig serbsce: twarjenje rozpaduje. Město wo wottorhanju rěči so w najnowšim času tež wo wróćotwarjenju abo wróćotwarje, předewšěm hdyž dźe wo wottorhanje wulkich bydlenskich blokow, za kotrež so hižo najenkojo njenamakaja. Serbskej warianće stej přełožkaj němskeho słowa Rückbau. Wottorhanska faza twarstwa načinja wjele twarskich wotpadkow. Nimamy serbsce žane lěpše słowo za Bauschutt, tež za Schutt powšitkownje nic. Wotpadki móža być wšelakoreho charaktera, ale twarske wotpadki wěc někak jasnje pomjenuja.

Nowy němski, jara fachowje klinčacy wuraz je Bauerwartungsland. Serbsce namjetowany wotpowědnik za twarstwo předwidźany kraj jara zrozumliwje – wjele zrozumliwišo hač w němčinje – praji, što je měnjene. Fachowy wuraz je dale němski adjektiw baureif. Słownik podawa za to w serbšćinje: k twarjenju/k twarej přihotowany abo hotowy, za twar(jenje) přihotowany/hotowy. To da so derje zasadźić w tajkich kontekstach kaž baureife Grundstücke abo ein baureifes Projekt, potajkim: k twarjenju přihotowane ležownosće, za twar hotowy projekt. Wujasnjenje, što je z němskim baureif měnjene, móžemy sej tež tu zalutować. Za Baugrund abo Bauland – městno, na kotrymž ma so twarić, so serbsce po słowniku wužiwa wotpowědnik twarska póda. Prjedy hač započinamy twarić, stajamy (twarske) róšty, němsce (Bau-)Gerüst. Serbska warianta z ó je dźensa normalnje trjebana, ale naša spisowna rěč dowola tež wariantu z o, potajkim rošty. Rozdźěl je narěčneho pochada: róšty rěka Gerüst w katolskej narěči, rošty w Budyskich ewangelskich stronach. Woboje směmy potajkim w spisownej hornjoserbšćinje wužiwać.

Tón, kiž da twarić a twar financuje, je němsce Bauherr abo, hdyž je to žona, Bauherrin. Serbsce hodźi so pola muža analogisce k němčinje rěčeć wo twarskim knjezu, tež twarjer steji w słowniku, ale najbóle poruča, mjenować tutoho čłowjeka twarca. K muskemu twarcej rěka žónski pendant twarča, móhli wšak tež prajić twarjerka. Hesło Baulücke faluje w němsko-serbskich słownikach. Najlěpje je přełožujemy jako swobodne městno mjez twarjenjomaj, hdyž trjebamy je w singularu. W pluralu bychmy potom dyrbjeli rěčeć wo swobodnych městnach mjez twarjenjemi, na přikład w konteksće mehrere Baulücken schließen – wjacore swobodne městna mjez twarjenjemi wupjelnić abo wobtwarić.

Dotal smy so hłownje zaběrali z leksiku, w kotrejž wustupuje słowny dźěl Bau- na spočatku słowow. Eksistuje pak tež dale wjetše mnóstwo słownistwa, hdźež so samsny leksikaliski element jewi na kóncu słowow, potajkim jako -bau. Při tym so často jedna wo pomjenowanja, kotrež přesahuja twarstwo w tradicionelnym zmysle, to rěka twarstwo twarjenjow. Dwaj přikładaj: Wohnungsbau nastupa tradicionelne twarstwo, Gerätebau hižo nic. Do serbšćiny dźensa wšitke tute starše a nowše twórby normalnje přełožujemy z tak mjenowanymi o-kompozitami, to rěka w prědnim dźělu słowa steji twórba, kónčaca so na -o, w zadnim dźělu nimale jednotnje němskemu -bau wotpowědowacy -twar – tak kaž na přikład w zestajence bydlenjotwar. Z kopicy staršich a nowšich zestajenkow někotre přikłady: dróhotwar, jězdźidłotwar, gratotwar, modelotwar, metalotwar, suchotwar, wysokotwar, hłubokotwar. Prěnje dźěle móža być wotwodźene wot substantiwow abo wot adjektiwow, kaž naše přikłady pokazuja, potajkim na přikład dróhotwar a suchutwar. Njetrjebamy tu přidać němske wotpowědniki, dokelž su přikłady jasne dosć. Tute wašnje tworjenja „twarskich“ zestajenkow je so wuwiło k mustrej, po kotrymž tež cyle nowe nastawaja. Słowo wodotwar za Wasserbau sym hakle njedawno čitał, wone hišće w žanym słowniku njesteji.

Zdźěla su kompozita z němskim -bau přełožene w swojim druhim dźělu tež ze serbskim -twarstwo – tak na přikład bydlenjotwarstwo – ale tuta přełožkowa móžnosć w najnowšim času dale bóle wróćo stupa. Za němske -bau serbsce -twar: to je jednorišo a krótšo. W rědkich padach njesteji w prěnim dźělu twórba na -o, ale normalny, njewotwodźeny substantiw: tak za Gerüstbau wužiwamy wotpowědnik róštytwar abo roštytwar.

Ludźo, kotřiž tute družiny twarstwa wukonjeja, rěkaja tež w zestajenkach -twarcy. Mjez nimi mamy betonotwarcow, metalotwarcow, suchotwarcow, lětadłotwarcow, róštytwarcow a dalšich. Njechamy skónčnje tež zabyć znateho kanalotwarca Wirtha, kiž so derje do rjadu druhich -twarcow zarjaduje.

Dr. Helmut Jenč – najprjedy wozjewjene w Serbskich Nowinach w oktobrje 2014

Serbska wikipedija wužiwa teksty dr. Helmuta Jenča w swojim rěčnym kućiku z přećelnej dowolnosću awtora a Serbskich Nowin.

Wo tym, štož so we wodźe pohibuje ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Někotre myslički do prěnjeho adwenta