Wikipedija:Rěčny kućik/Serbske słownistwo wot křćeńcy hač k pohrjebej
|
Rěčne rozmyslowanja wo cyrkwi a jeje wuhotowanju ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Hišće raz wo nowotwórbach, kiž pomjenuja wosoby |
Serbske słownistwo wot křćeńcy hač k pohrjebej
[žórłowy tekst wobdźěłać]Po tym zo smy so w poslednim přinošku tuteje serije rěčnje zaběrali z wuhotowanjom cyrkwje, ma dźensa wo to hić, štož so w cyrkwi stawa. Chcemy při tym zaso dźiwać na wosebitosće serbšćiny a na rozdźěle znutřka našeje rěče.
Na spočatku cyrkwinskich wobrjadow w běhu čłowjeskeho žiwjenja steji křćeńca – tak w hornjoserbskej spisownej rěči. W dialektach je to zwjetša šćeńca, a to po cyłej Hornjej Łužicy hač do Wojerowskich a Slepjanskich stron. W Delnjej Łužicy rěka wotpowědnik němskeje Taufe w spisownej rěči kaž tež w narěčach dupjenje, štož je – hačrunjež nic bjeze wšeho spóznajomne – rěčna požčonka z němčiny. Při křćeńcy hrajetaj kmótr a kmótra wažnu rólu. Jeju pomjenowanje so w delnjoserbšćinje lědma rozeznawa porno hornjoserbšćinje: tam staj to kmótš a kmótša.
Ewangelske dźěći chodźa do konfirmacije na paćerje abo na paćersku wučbu, němsce zum Konfirmandenunterricht. Słowo paćerje znajemy wězo tež z katolskeje cyrkwje; smy je přewzali z łaćonšćiny, a to z prěnjeho dźěla łaćonskeho wotpowědnika pomjenowanja Wótčenaša: pater(noster). Na paćerje chodźa konfirmandźa we wulkim dźělu Hornjeje Łužicy, wokoło Wojerec a Slepoho pak na b(j)atowanje. Tež w Delnjej Łužicy wotpowěduje tomu na bjatowanje, praji pak so tež na faru, woboje w spisownej rěči kaž tež w dialektach. Skónčnje znajemy z narěčow hišće wuraz na pšašanje, dokelž dźě so w paćerskej wučbje wotprašuje nabožna wěda konfirmandow. Słowo bjatowanje je twórba wot delnjoserbskeho werba bjatowaś, a tón pochadźa z němskeho słowjesa beten.
Po konfirmaciji je młodostny w ewangelskej Hornjej Łužicy konfirm(ěr)owany, w Delnjej Łužicy porno tomu zwjetša brany abo górjejbrany, štož njetrjebam rěčnje komentować. Tež konfirmacija sama rěka delnjoserbsce branje abo górjejbranje.
Přichodny žiwjenski wotrězk čłowjeka zwisuje ze zmandźelenjom. W cyrkwi wotměwa so wěrowanje, tu nimamy žadyn rěčny rozdźěl mjez Hornjej a Delnjej Łužicu. Hišće do toho čita so w cyrkwi připowědanje, němsce Aufgebot, potajkim wozjewjenje młodeho pora, kiž ma wotpohlad so ženić. W Delnjej Łužicy a tež we wěstych narěčach Hornjeje Łužicy, mjenujcy w Slepjanskej, Wochožanskej a Mužakowskej, dołhož so tam hišće serbsce rěčeše, rěka resp. rěkaše tute wozjewjenje zapowědanje. Rozsudnaj wobdźělenaj na wěrowanju staj wězo njewjesta a nawoženja. Mjeztym zo so njewjesta po cyłej serbskej Łužicy a we wjetšinje druhich słowjanskich rěčow jenak mjenuje, njeje to pola nawoženje cyle tak. Nawoženja rěka delnjoserbsce a tež z městnami w hornjoserbskich dialektach nawožeń. Zajimawe pak předewšěm je, zo znaja tele pomjenowanje jenož Serbja. Na-wo-ženja je tón, kotryž so na to hotuje, so woženić. Druzy Słowjenjo mjenuja jeho zwjetša ženich – tak na přikład Češa a Rusojo, pola nas tele słowo jenož w staršich słownikach steji. Hač mjeno njewjesty po rěčnym pochadźe woprawdźe z tym zwisuje, zo je jeje wosud hišće njewěsty (unsicher), njeje cyle jasne.
Při wšěch cyrkwinskich składnosćach spěwaja so kěrluše, we wěstych hornjoserbskich kónčinach tež kěrliše, w Delnjej Łužicy pak zwjetša kjarliže. Su to požčonki ze staršeje němčiny, z formy kerleis(e), kotraž je nastała ze znateje liturgiskeje formule Kyrie eleison! (Knježe, smil so!). W mnohich delnjoserbskich narěčach wšak so město kjarliža wužiwa synonym spiwanje. A Slepjanska narěč so tohorunja rozeznawa wot wšeho druheho serbskeho terena: Tam praja kěrlušej módlit(w)a.
Poslednja cyrkwinska słužba, kiž so jednotliwcej w jeho žiwjenju wopokazuje, je pohrjeb. Tež tónle akt ma w Serbach wšelake mjena. Kaž w spisownej rěči rěka wón we wjetšinje hornjoserbskich narěčow. Pohrjebej rěčnje najbliže steji hrjeban(j)o, kiž je typiske za Kulowski dialekt. Faktisce po cyłej srjedźnej Łužicy, wot Ptačec na zapadźe hač do Slepjanskich stron na wuchodźe, je rozšěrjene pomjenowanje khowanje, khowanjo a podobnje. Słowo chowanje móžemy w hornjoserbskej spisownej rěči wězo tohorunja trjebać, ale w srjedźnej Łužicy je to jeničke móžne pomjenowanje. W delnjoserbšćinje skónčnje wužiwa so jednotnje synonym zakopowanje, a to w spisownej rěči kaž tež we wšěch dialektach. Spóznawamy to bjez ćežow jako wotwodźenku wot słowjesa kopaś. Tež werb zakopowaś delnjoserbšćina trjeba w zmysle hornjoserbskeho hrjebać (beerdigen).
Akt pohrjeba kónči so na kěrchowje. Słowo kěrchow je we wšelakich zwukowych podobach po cyłej Łužicy rozšěrjene: W někotrych hornjoserbskich dialektach rěka wone kěrchob, delnjoserbsce zwjetša kjarchob abo we wěstych narěčach kerchob. Mamy tu zaso činić z němskej požčonku, cuze wuchadźišćo je Kirchhof. Za nas dźensa normalne słowo pohrjebnišćo dialekty njeznaja, chibazo su je dialektni rěčnicy zeznali ze spisowneje rěče. Najskerje je pohrjebnišćo twórba, nastata w 19. lětstotku, přetož we wšitkich staršich serbskich słownikach tele słowo pobrachuje.
Smy so dźensa wobmjezowali na cyrkwinski dźěl hłownych podawkow w běhu čłowjeskeho žiwjenja. Swětne wotpowědniki wobrjadow a swjedźenjow kaž křćizna, kwas a podobne su po jich rěčnej stronce runje tak mnohostronske a zajimawe. Wo tym druhi króć.
Dr. Helmut Jenč – prěnjotnje wozjewjene w Serbskich Nowinach dnja 12. julija 2012
Serbska wikipedija wužiwa teksty dr. Helmuta Jenča w swojim rěčnym kućiku z přećelnej dowolnosću awtora a Serbskich Nowin.
|
Rěčne rozmyslowanja wo cyrkwi a jeje wuhotowanju ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Hišće raz wo nowotwórbach, kiž pomjenuja wosoby |