Wikipedija:Rěčny kućik/Małe zwěrjata w lětnim času
|
Nakupowanje dźensa ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Rěčne rozpominanja wokoło energije |
Małe zwěrjata w lětnim času
[žórłowy tekst wobdźěłać]Serbšćina je jara bohata na słownistwo pomjenowanja małych zwěrjatow, při čimž wužiwamy w spisownej rěči jenož dźěl tutych słowow. Někotre zajimawe pady chcemy sej dźensa spřitomnić.
Za šwižne rubježne zwěrjatko z němskim mjenom Wiesel znajemy w hornjoserbskej spisownej rěči jenož femininum kohlica. W dialektach wustupuja wšě móžne zwukowe podoby tutoho słowa kaž kuglca, kowlica, skózlička a wjele dalšich. W kónčinach wokoło Niskeje zwěrjatko zaso cyle hinak rěka, mjenujcy lasyca, štož hižo nawjazuje na delnjoserbske pomjenowanje łasycka a podobnje. A zdźěla we Wojerowskej narěči mjenuje so mały pjerach kněžnička; w spisownej rěči by to była knježnička, potajkim „Fräuleinchen“. W starej ludowej wěrje připisowachu kohlicy demoniske kajkosće. Najskerje tohodla so jeje mjeno na wšelake wašnje přetworjowaše a wutworichu so tajke wopisowace pomjenowanja kaž kněžnička.
.png)
Wjetšemu přiwuznemu kohlicy prajimy serbsce kuna, kaž mjenje bóle we wšitkich tamnych słownjanskich rěčach tež. W hornjoserbskich dialektach wšak je tute słowo lědma znate, w Delnjej Łužicy na druhim boku je wone w narěčach kaž tež w spisownej rěči powšitkownje rozšěrjene. W Hornjej Łužicy so w dialektach město toho powšitkownje trjeba požčonka z němčiny mordar, nastata potajkim z němskeho Marder. Stare słowniki hornjoserbšćiny tule požčonku zwjetša připóznali njejsu, w nowych słownikach spisowneje rěče pak ma mordar jako zwěrjace mjeno mjeztym tohorunja swoje městno, runoprawne porno kunje.
Němskemu družinowemu mjenu Schlange wotpowěduje w hornjoserbskej spisownej rěči normalnje had. W dialektach wšak so tele słowo předewšěm wužiwa w Budyskich stronach, mjeztym zo so w Kamjenskej narěči skerje praji waka. Wobě pomjenowani wustupjetej w přirunanjach, w kotrychž je rěč wo znatymaj wosebitosćomaj, připisowanymaj hadej: Wo čłowjeku móže rěkać, zo je mudry kaž had abo zo je falšny kaž jědojta waka. Dźensa připóznawamy waku w spisownej rěči jako wotpowědnik za „Schlange“ znajmjeńša jako regionalne słowo. Waka abo skerje wačka ma w hornjoserbskej spisownej rěči tež a w prěnim rjedźe woznam němskeho „Wurm“ a wustupuje w rjanym dźěćacym rymje kački žeru wački.
Němskej Blindschleiche prajimy serbsce wrjećeńca, a to w hornjoserbskej spisownej rěči kaž tež w dialektach. Rjane to pomjenowanje, kotrež je wotwodźene wot słowa wrjećeno, němsce Spindel, přisłuška kołwróta - po zemi so wijaca podołhojta šwižna wrjećeńca dopomina na dołhe kiješkate wrjećeno při předźenju. Wrjećeńca wšak móže w serbskich dialektach tež woznamjenjeć druhi njejědojty had, kiž Němcy mjenuja Ringelnatter. W hornjoserbskej spisownej rěči tutej zwěrjeći wězo rozeznawamy: Němska Ringelnatter je tu tuž wuž. Jědojty had, wotpowědnik němskeje Kreuzotter, je w spisownej rěči a we wjetšej ličbje dialektow zmijica, w dalšich hornjoserbskich dialektach wona rěka zmija.
Zajimawe je tež přirunanje dialektow a spisowneje rěče, hdyž so jedna wo šlinki. W hornjoserbskich narěčach mjenuje so hrěšnik našich zahrodkow, hdyž wón nosy chěžku na chribjeće, zwjetša šnaka abo šnak, a tajki bjez chěžki šlink. Prěnjej słowje stej wězo požčonce z němčiny, nastatej po němskej Schnecke. Spisowna rěč, kotraž tajke požčonki přerady nima, njeje jej do swojeho staršeho słowoskłada přiwzała a je za to słowo šlink rozšěriła na wobě družinje. Mjenujemy potajkim dźensa němsku Gehäuseschnecke zwjetša chěžkaty abo chěžkowy šlink, a němskej Nacktschnecke prajimy normalnje nahi šlink.
Němski Schmetterling rěka serbsce mjetel, to wšitcy wěmy. Ale kotreho gramatiskeho rodu mjetel je? W spisownej rěči je woboje dowolene: wužiwać słowo jako femininum, potajkim ta mjetel, abo jako maskulinum: tón mjetel. Časćiše wšak je wužiwanje w žónskim rodźe, štož tež hižo z toho wuchadźa, zo pomjeńšace pomjenowanje rěka skerje mjetelčka, skerje zrědka prajimy mjetelčk. Štož dialekty nastupa, su mjetel jako femininum, mjetlčka, druhdy tež mjetela a podobne w Budyskej a Kamjenskej narěči rozšěrjene. Mjetel, mjetl jako maskulinum pak wustupuje dale na sewjeru, to rěka wokoło Delnjeho Wujězda, Łaza, Kulowa a we Wojerowskej narěči.
Typiski Budysko-Kamjenski rozdźěl w dialektach je mejski bruk - mejski brunk. A tutón rozdźěl njepotrjechi jenož mejskeho bru(n)ka, ale poćahuje so na wotpowědnik za němskeho Käfer powšitkownje. W spisownej rěči smy so zwučili na to, zo je bruk neutralne słowo, kotrež so poruča za wužiwanje, mjeztym zo wariantu brunk wobhladujemy jako regionalizm. Tež w přenjesenym zmysle, a to z pomjeńšacym sufiksom -č- tele słowo trjebamy, hdyž na přikład wo rjanej holcy rěka, zo je šikwany bručk.
Njepřijomne zwěrjatko, kotrež nas w jabłukach, malenach a druhdźe přeco zaso mjerza, mjenujemy čerw, němsce Made. Kak mamy tele słowo wurjekować? Tu nam pomhaja hornjoserbske dialekty, hdźež małe zwěrjo rěka čer, čěr, čyr. Potajkim so -w na kóncu słowa njewurjekuje, je něme. Tale zasada pak jenož płaći, dalokož njewustupuje po tym žadyn wokal. Hižo w genitiwje njeje tomu tak, potajkim čerwja - tu so w zaso wurjekuje. Runje tak je to w pluralu a w pomjeńšacym pomjenowanju: čerwje, čerwik. Mamy tež dialekty, kotrež su sej hinak pomhali: Tam je so kónčne -w přetworiło na -p, potajkim čerp. Tutu podobu znajemy z kónčin wokoło Klětnoho a Wochoz, ale to wězo je ryzy dialektalna forma.
Dr. Helmut Jenč – najprjedy wozjewjene w Serbskich Nowinach dnja 20. julija 2011
Serbska wikipedija wužiwa teksty dr. Helmuta Jenča w swojim rěčnym kućiku z přećelnej dowolnosću awtora a Serbskich Nowin.
|
Nakupowanje dźensa ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Rěčne rozpominanja wokoło energije |