Sardišćina

Sardu, Limba sarda
Sardišćina

kraje	Sardiniska (Italska)
rěčnicy	1 200 000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Indoeuropske rěče Italiske rěče Romaniske rěče Južnoromaniske rěče Sardišćina
družina pisma	łaćonski alfabet
oficielny status
hamtska rěč	Sardiniska (Regione Autònoma de sa Sardigna)/Italska
rěčne kody
ISO 639-1:	sc
ISO 639-2:	srd
ISO 639-3 (SIL):	srd (sardišćina powšitkownje), sro (campidanska narěč), sdn (gallurska narěč), src (logudorska narěč), sdc (sassariska narěč)
wikipedija

Sardišćina (sardisce sardu, limba sarda) je južnoromaniska rěč, kotruž nałožuja někak 1.200.000 rěčnikow na kupje Sardiniska. Tři najwažniše sardiske narěče su logudorska, nugorska a campidanska; sassariska a gallurska narěč ličitej so skerje ke korsiskim narěčam; w měsće Alghero rěči so katalansce. Wot lěta 2006 nałožuja zarjady awtonomneho regiona Sardiniskeje (Regione Autònoma de sa Sardigna) tak mjenowanu Limba Sarda Comuna (LSC), kotraž so w oficielnych dokumentach wužiwa. LSC je kompromis mjez wšelakimi narěčemi a jeje nałožowanje ma hakle eksperimentalny charakter.

Wosebitosće sardišćiny

Sardišćina wuwiwaše so na kupje jako relatiwnje izolowana rěč. W přirunanju z druhimi romaniskimi rěčemi je sardišćina jara konserwatiwna, druhdy je wona bliša ludowej łaćonšćinje hač modernym romaniskim rěčam. Za čas fašistiskeho režima dyrbjachu duchowni wěriwym wobjasnjować, zo łaćonšćina, kotruž w cyrkwi słyša, sardišćina njeje.

Někotre dźensniše sardiske gramatiske formy su bliše klasiskej łaćonšćinje hač łaćonšćina napismow, kotrež so w Pompejach wobchowachu. Na přikład klasiske łaćonske amat wurjekowaše so w Pompejach hižo ama (kaž w dźensnišej italšćinje), w sardišćinje hač do dźensnišeho zdźerži so forma amat (sam werb amare pak je w sardišćinje italskeho pochada).

Prěnje sardiske teksty pochadźeja z 13. lětstotka, ale wjetšina sardiniskich spisowaćelow tworješe wosebje we łaćonšćinje a španišćinje, druhdy, ale jenož zrědka, w katalanšćinje, pozdźišo w italšćinje. Literatura w sardišćinje započa so wuwiwać hakle w 19. lětstotku. Jako prěni spyta jednotnu spisownu rěč wutworić Giovanni Spanu (1803-1878) na zakładźe logudorskeje narěče. W lěće 1940 wuda Pietro Casu di Barchidda (1878-1954) swój přełožk Dantoweje Božeje komedije. Cyłu Bibliju přełoži do nugorskeje sardišćiny profesor Bobore Ruju (italsce Salvatore Ruju, pisane tež Salvatore Ruiu),, předsłowo k jeho přełožkej napisa profesor Massimo Pittau. Najwuznamniša sardiniska spisowaćelka 20. lětstotka, Grazia Deledda (1871-1936, Nobelowe myto 1926), pisaše italsce.

W Italskej sardišćina dołho njebu připóznata jako wosebita rěč, hač do dźensnišeho ju někotři narěč mjenuja. Hakle w lěće 1997 sardiniski zakoń čisło 26 definuje sardišćinu jako samostatnu rěč, w lěće 2006 započachu zarjady na Sardiniskej tak mjenowanu Limba sarda comuna („powšitkownu sardišćinu“) jako hamtsku rěč nałožować. Sardisce móže 80% wobydlerjow kupy; najbóle wohrožena je campidanska narěč, logudorsku a nogursku narěči (bóle konserwatiwnej) rěči tež młodźina.

Zarys sardiskeje gramatiki

Na sćěhowacych linkach podamy krótki, jara jednory zarys gramatiki načasneje sardišćiny na zakładźe nugorskeje narěče.

Substantiw (wěcownik)

Sardiski wěcownik ma dwaj rodaj (maskulinum a femininum) a dwě čisle (singular a plural).

Před substantiwom zwjetša steji artikl, pak definitny, pak indefinitny. Na rozdźěl wot wšěch wuchodoromaniskich a zapadoromaniskich rěčow (z wuwzaćom někotrych wuchodnych katalanskich narěčow na Balearach a zdźěla na Costa Brava, tak mjenowaneho català salat) sardiski definitny artikl su, sa njewuwi so z łaćonskeho ille, ale z ipse.

Definitny artikl ma tute formy:

• maskulinum
  • singular: su, na př. su pane (serbsce „chlěb“)
  • plural: sos, na př. sos panes
• femininum
  • singular: sa, na př. sa rosa (róža)
  • plural: sas, na př. sas rosas

Indefinitny artikl ma sćěhowace formy:

• maskulinum
  • singular: unu, na př. unu pane
• femininum
  • singular: una, na př. una rosa

W singularje před wokalemi artikl so eliduje: s’amicu („přećel“), s’amica („přećelka“), un’amicu, un’amica.

Definitny artikl hodźi so wurjekować a pisać hromadźe z předłóžkami a (do, k), kin (z, t.r. „z kim“, „z čim“), de (z, wot) a in (w):

assu, assa, assos, assas; kissu, kissa, kissos, kissas; dessu, dessa, dessos, dessas; issu, issa, issos, issas.

Artikl a předłóžku móžemy wurjekować tež kaž dwě słowje, na přikład: kin su, de su, in su.

Indefinitny artikl hodźi so wurjekować a pisać hromadźe z předłóžkomaj kin a in: kindunu, kinduna, indunu, induna.

Sardiske substantiwy dźěla so do štyrjoch klasow. Kaž w zapadoromaniskich rěčach tež w sardišćinje twori so plural substantiwow a adjektiwow na zakładźe łaćonskeho akuzatiwa plurala, na př. pane („chlěb“) - panes („chlěby“), rosa („róža“) - rosas („róže“).

Klasy sardiskich substantiwow
Klasa	Singular	Plural
I. klasa (femininumy)	rosa	rosas
II. klasa (maskulinumy)	ortu	ortos
III. klasa (maskulinumy)	pane	panes
III. klasa (femininumy)	muzere	muzeres
IV. klasa (maskulinumy)	barberi	barberis

Adjektiw (kajkostnik)

ma tež wosebite formy za maskulinum/femininum a za singular/plural:

• maskulinum
  • singular: bónu (serbsce „dobry“)
  • plural: bònos
• femininum
  • singular: bòna
  • plural: bònas

Stopnjowanje adjektiwow:

• Pozitiw: caru (serbsce „drohi“)
• Komparatiw: prus caru
• Superlatiw: su prus caru abo meda caru („jara drohi“)

(Feminimum: cara, prus cara, sa prus cara/meda cara; plural: maskulinum: caros, prus caros, sos prus caros/meda caros, femininum: caras, prus caras, sas prus caras/meda caras.)

Pronomen (naměstnik)

• Personalne pronomeny (wosobowe naměstniki)

dego, deo (ja)

teu (ty)

issu, issa (wón, wona)

nóis (my)

bóis (wy)

issos, issas (woni, wone)

Personalny pronomen jako subjekt a objekt (dołhe formy)
Subjekt	Objekt
dego,deo	ammim(m)e, ammim(m)i dae, de, in, pro, tra mene kin mécus	mnje, mni wote mnje, ze mnje, ve mni, za mnje, mjez mnu ze mnu
teu	attibe dae, de, in, pro, tra tene kin tecus	tebje, tebi wot tebje, z tebje, w tebi, za tebje, mjez tobu z tobu
issu	issu i sse	jeho w nim
issa	issa i sse	ju w njej
nóis	nois	nas
bóis	bois	was
issos	issos i sse	jich w nich
issas	issas i sse	je w nich

Personalny pronomen jako subjekt a objekt (krótke formy)
Subjekt	Objekt
dego,deo	mi	mi, mje
teu	ti	ći, će
issu	li lu	jemu jeho
issa	li la	jej ju
(refleksiwny)	si	so, sej
nóis	nos	nam, nas
bóis	bos	wam, was
issos	lis los	jim jich
issas	lis las	jim je
(refleksiwny)	si	so, sej

• Posesiwne pronomeny (přiswojowace naměstniki)

• Singular

méu, mèa (mój, moja)

tuo, tua (twój, twoja)

suo, sua (jeho, jeje)

nóstru, nòstra (naš, naša)

bróstu, bròsta (waš, waša)

issòro (jich)

• Plural

mèos, mèas (moji, moje)

tuos, tuas (twoji, twoje)

suos, suas (jeho, jeje)

nòstros, nòstras (naši, naše)

bróstos, bròstas (waši, waše)

issòro (jich)

• Demonstratiwne pronomeny (pokazowace naměstniki)

• • wěc abo wosoba bliska rěčnikej
• maskulinum
  • singular: custu
  • plural: custos

• femininum
  • singular: custa
  • plural: custas

• • wěc abo wosoba bliska posłucharjej
• maskulinum
  • singular: cussu
  • plural: cussos

• femininum
  • singular: cussa
  • plural: cussas

• • daloka wěc abo wosoba
• maskulinum
  • singular: cuddu
  • plural: cuddos

• femininum
  • singular: cudda
  • plural: cuddas

Numeral (ličbnik)

Kardinalne numerale (zakładne ličbniki)
1 unu, una	11 úndiki	21 bintunu, bintuna
2 duos, duas	12 dóiki	30 trinta
3 tres(e)	13 tréiki	40 baranta
4 battor	14 battórdiki	50 kimbanta
5 kimbe	15 bíndiki	60 sessanta
6 ses(e)	16 séiki	70 settanta
7 sette	17 dekessette	80 ottanta
8 otto	18 dekeotto	90 nobanta
9 nobe	19 dekennobe	100 kentu; kentos, kentas
10 deke	20 binti	1000 milli

• Ordinalne numerale (rjadowe ličbniki)

maja w sardišćinje perifrastisku formu: su ’e unu (prěni), sa ’e una (prěnja), su ’e duos (druhi), sa ’e duas (druha), a pod.

Werb (słowjeso)

Sardiske werby dźěla so do třoch konjugacijow, werby 1. konjugacije maja w infinitiwje kóncowku –are, werby 2. konjugacije kóncowku –ere a werby 3. konjugacije kóncowku –ire. Sardiski werb ma štyri modusy (indikatiw, imperatiw, kondicional a konjunktiw) a šěsć tempusow (prezens, zestajeny preteritum, imperfekt, pluskwamperfekt, futur a předchadny futur – futuro anteriore).

Negacija twori so z pomocu non: Non faeddo su sardu. (Njerěču sardisce.)

POMOCNE WERBY

• ÁERE (měć)
  • infinitiw
    • prezens: áere
    • preteritum: áer áppiu

• • particip: áppiu, áppia

• • gerundium
    • prezens: aènde
    • preteritum: aènde áppiu

• • indikatiw
    • prezens: appo, as, at, amus, azes, an
    • imperfekt: aío/aía, aías, aíat, abamus/ayabamus, abazes/ayabazes, aían
    • zestajeny preteritum: app’ áppiu, as áppiu, at áppiu, amus áppiu, azes áppiu, an áppiu
    • pluskwamperfekt: aí(o) áppiu, aías áppiu, aíat áppiu, abamus áppiu, abazes áppiu, aían áppiu
    • futur: app’ áere, as áere, at áere, amus áere, azes áere, an áere (2. forma: –, des áere, det áere, demus áere, dezes áere, den áere)
    • předchadny futur: app’ áer áppiu, as áer áppiu, at áer áppiu, amus áer áppiu, azes áer áppiu, an áer áppiu (2. forma: –, des áer áppiu, det áer áppiu, demus áer áppiu, dezes áer áppiu, den áer áppiu)

• • konjunktiw
    • prezens: appa, appas, appat, appamus, appazes, áppan
    • imperfekt: aère/aèrepo, aères, aèret, aerémus, aerèzes/aerézis, aèren
    • perfekt: app’ áppiu, appas áppiu, appat áppiu, appamus áppiu, appazes áppiu, áppan áppiu
    • pluskwamperfekt: aèr(ep)’ áppiu, aères áppiu, aèret áppiu, aerémus áppiu, aerèzes áppiu, aèren áppiu

• • kondicional
    • prezens: dío áere, días áere, díat áere, diámus áere, diázes áere, dían áere
    • preteritum: dío áer áppiu, días áer áppiu, díat áer áppiu, diámus áer áppiu, diázes áer áppiu, dían áer áppiu

• ESSERE (być)
  • infinitiw
    • prezens: èssere
    • preteritum: èsser istáu

• • particip: istáu, istada

• • gerundium
    • prezens: essènde
    • preteritum: essènd’ istáu

• • indikatiw
    • prezens: sòe, ses, est, semus, sezis, sun
    • imperfekt: fippo, fis, fit, fimus, fizis, fin
    • zestajeny preteritum: so(e) istáu/istada, ses istáu/istada, est istáu/istada, semus istáos/istadas, sezis istáos/istadas, sun istáos/istadas
    • pluskwamperfekt: fipp(o) istáu/istada, fis istáu/istada, fit istáu/istada, fimus istáos/istadas, fizis istáos/istadas, fin istáos/istadas
    • futur: app’ a èssere, as a èssere, at a èssere, amus a èssere, azes a èssere, an a èssere (2. forma: –, des èssere, det èssere, demus èssere, dezes èssere, den èssere)
    • předchadny futur: app’ a èsser istáu... (2. forma: –, des èsser istáu...)

• • konjunktiw
    • prezens: sía, sías, síat, siámus, siázes, sían
    • imperfekt: essère/essèrepo, essères, essèret, esserémus, esserèzes, -is, essèren
    • perfekt: sía istáu...
    • pluskwamperfekt: essère(po) istáu...

• • kondicional
    • prezens: día/dío èssere, días èssere...
    • preteritum: día èsser istáu, días èsser istáu...

I. konjugacija

• • infinitiw
    • prezens: cantare
    • preteritum: áer cantáu

• • particip: cantáu, cantada

• • gerundium
    • prezens: cantande
    • preteritum: aènde cantáu

Konjugacija werba cantare (spěwać) - indikatiw
prezens	zestajeny preteritum	imperfekt	pluskwamperfekt
canto	appo cantáu	cantabo	aío cantáu
cantas	as cantáu	cantabas	aías cantáu
cantat	at cantáu	cantabat	aíat cantáu
cantamus	amus cantáu	cantabamus	abamus cantáu
cantáes	azes cantáu	cantabazes	abazes cantáu
cantan	an cantáu	cantaban	aían cantáu

Futur: app’ a cantare

Předchadny futur: app’ áer cantáu (2. forma: des áer cantáu)

Imperatiw: canta, cantáe

Konjugacija werba cantare - konjunktiw
prezens	imperfekt
cante	cantáre(po)
cantes	cantares
cantet	cantaret
cantémus	cantarémus
cantèdas	cantarèzes/cantarézis
canten	cantáren

Perfekt: appa cantáu...

Pluskwamperfekt: aère(po) cantáu...

Kondicional

• prezens: día (dío) cantare
• preteritum: dío áer cantáu

II. konjugacija

• • infinitiw
    • prezens: fákere (činić)
    • preteritum: áer fattu

• • particip: fattu, fatta

• • gerundium
    • prezens: fakende
    • preteritum: aènde fattu

• • indikatiw
    • prezens: faco, fakes, faket, fakímus, fakíes, fáken
    • imperfekt: fakío/fakía, fakías, fakíat, fakiabamus, fakiabazes/fakiabades, fakían
    • zestajeny perfekt: appo fattu...
    • pluskwamperfekt: aío fattu...
    • futur: app’ a ffakkere...
    • předchadny futur: app’ áer fattu... (2. forma: –, des áer fattu...)

• • konjunktiw
    • prezens: faca, facas, facat, facamus/fakemus, facades, fácan
    • imperfekt: fakère(po), fakères, fakèret, fakerémus, fakerèzes, -is, fakèren
    • perfekt: appa fattu...
    • pluskwamperfekt: aère(po) fattu...

• • kondicional
  • prezens: día/dío fákere...
  • preteritum: dío áer fattu...

• • imperatiw: fake, fakíe

III. konjugacija

• • infinitiw
    • prezens: finire (kónčić)
    • preteritum: áer finíu

• • particip: finíu, finía

• • gerundium
    • prezens: fininde
    • preteritum: aènde finíu

• • indikatiw
    • prezens: fino, finis, finit, finímus, finíes, fínin
    • imperfekt: finío/finía, finías, finíat, finiabamus, finiabazes/fakiabades, finían
    • zestajeny perfekt: appo finíu...
    • pluskwamperfekt: aío finíu...
    • futur: app’ a ffiníre...
    • předchadny futur: app’ áer finíu... (2. forma: –, des áer finíu...)

• • konjunktiw
    • prezens: fina, finas, finat, finamus/finemus, finazes, fínan
    • imperfekt: finíre(po), finires, finiret, finiremus, finirezes, -is, finíren
    • perfekt: appa finíu...
    • pluskwamperfekt: aère(po) finíu...

• • kondicional
  • prezens: día/dío finire...
  • preteritum: dío áer finíu...

• • imperatiw: fini, finíe

Přirunanje konjugacijow w někotrych romaniskich rěčach a w łaćonšćinje (indikatiw prezensa werba cantare)
Łaćonšćina	Sardišćina (nugorska narěč)	Sardišćina (LSC)	Italšćina	Španišćina
canto	canto	canto	canto	canto
cantas	cantas	cantas	canti	cantas
cantat	cantat	cantat	canta	canta
cantamus	cantamus	cantamus	cantiamo	cantamos
cantatis	cantáes	cantades	cantate	cantáis
cantant	cantan	cantant	cantano	cantan

Přirunanje sardiskeho, łaćonskeho a italskeho teksta

Jona 1,4-9

• Sardisce (nugorska narěč, přełožk njerespektuje prawopis LSC)

4 Ma su Sennore at iscadenau in mare unu bette bentu e est supria una burrasca gai chi su nabiu si fit irfassande. 5 Sos marineris timende an imbocau cadaunu su deu suo e an ghettau a mare su chi tenian pro lu facher prus lepiu. Intantu Giona, falau a su locu prus cubau de su nabiu, si fit corcau e dormiat a sorrocru. 6 Si l'est accurziau su cumandante de sos marineris e l'at nau: - Itte tenes gai dormiu? Pesa, imboca su Deus tuo! Forzis Deus s'at a piccare pessamentu de nois e no amus a morrere. 7. Tando s'ana nau tra issos: Benie, tiramus a sorte a ischire pro gurpa de chie nos est capitada custa dirgrassia. An tirau a sorte e sa sorte l'est toccada a Giona. 8 L'an dimandau: - Edducas, irbeleganos pro more 'e chie amus custa dirgrassia. Itte faches de travallu? Dae ube ses benende? Cal'est sa bidda tua? A cale populu appartenes? 9 Issu at rispostu: Soe Ebreu e istimo su Sennore Deus de su chelu, chi at fattu su mare e-i sa terra.

• Sardisce (nugorska narěč, přełožk respektuje načasny zjednoćeny prawopis)

4 E Babu Mannu aiat pesatu in mare una temporata mala, e su naviu fiat a punta a si facher a cantos. 5 E sos marineris fiant totu assuconatos e onzunu abocaiat su Deus suo, e nch’imbolaiat a mare su gàrriu pro l’illepiare, e Giona fiat falatu a intro de su naviu e dormiat chi mancu sos tronos nche l’ischitaiant. 6 E su piloto si li fiat acostiatu e l’aiat natu: «Ma ite ses dorminne chin custu sonnu? Pesa e imprèicati a su Deus tuo; ancu su Deus tuo s’amentet de nois, e gai non morimus!». 7 E aiant natu unos cantos a sos cumpantzos issoro: «Benite, tiramus a sorte, cherimus ischire pro more de chie nos est assortita custa disaura?». E aiant tiratu a sorte, e fiat bessitu Giona. 8 Tanno l’aiant natu: «Dàennos a ischire pro more de chie s’est infruscata custa disaura contra a nois? cales sunt sas fainas tuas? de inuve ses, e a inuve ses annane e de cale natzione ses?». 9 E isse lis aiat natu: «Ebreu so e adoro su Dòmine Deus de su chelu ch’at fatu su mare e sa terra».

• Sardisce (logudorska narěč)

4 Su Segnore però mandesit unu grande bentu in su mare: et facta est una tempestade manna in mare, et sa nae perigulaiat de si fracassare. 5 Et timesint sos marineris, et clamesint sos homines ad su Deus ipsoro: et bettesint sas mercanzias, qui fint in sa nae, in mare, ad tales qui si allezerigheret da ipsas: et Jonas si que fit faladu ad s' internu de sa nae, et dormiat a somnu grae. 6 Et s' accostesit ad ipsu su patronu, et li nesit: Et proite tue ti laxas opprimere dai su somnu ? pesa, et invoca su Deus tou, si pro sorte si ammentet Deus de nois, et non morzamus. 7 Et nesit s' unu ad s' ateru cumpagnu: Benide, et tiremus a sorte, et iscamus, proite custa istroscia siat ad nois. Et tiresint a sorte: et ruesit sa sorte subra Jonas. 8 Et nesint ad ipsu: Inzitanos, pro quale motivu siat ruta ad nois custa istroscia: qual' est s' arte tua ? de quale populu ses tue ? 9 Et nesit ad ipsos: Eo so Hebreu, et eo timo su Segnore Deus de su chelu, qui factesit su mare, et i sa terra.

• Łaćonsce

4 Dominus autem misit ventum magnum in mare, et facta est tempestas magna in mari, et navis periclitabatur conteri. 5 Et timuerunt nautae et clamaverunt unusquisque ad deum suum et miserunt vasa, quae erant in navi, in mare, ut alleviaretur ab eis. Ionas autem descenderat ad interiora navis et, cum recubuisset, dormiebat sopore gravi. 6 Et accessit ad eum gubernator et dixit ei: " Quid? Tu sopore deprimeris? Surge, invoca Deum tuum, si forte recogitet Deus de nobis, et non pereamus ". 7 Et dixit unusquisque ad collegam suum: " Venite, et mittamus sortes, ut sciamus quare hoc malum sit nobis ". Et miserunt sortes, et cecidit sors super Ionam. 8 Et dixerunt ad eum: " Indica nobis cuius causa malum istud sit nobis. Quod est opus tuum, et unde venis? Quae terra tua, et ex quo populo es tu? ". 9 Et dixit ad eos: " Hebraeus ego sum et Dominum, Deum caeli, ego timeo, qui fecit mare et aridam ".

• Italsce

4 Ma il Signore mandò sul mare un forte vento che scatenò una grande tempesta. Tutti pensarono che la nave stesse per sfasciarsi. 5 I marinai ebbero paura e ciascuno chiese aiuto al suo dio. Per non affondare gettarono in mare il carico della nave. Giona, invece, era sceso nella stiva e dormiva profondamente. 6 Il capitano gli si avvicinò e gli disse: “Come? Tu dormi? Alzati! Prega il tuo Dio! Forse avrà pietà di noi e non moriremo.” 7 I marinai si dissero l’un l’altro: “Tiriamo a sorte per sapere chi di noi è la causa di questa disgrazia.” La sorte indicò Giona. 8 Allora gli chiesero: – Dunque sei tu la causa di questa disgrazia? Che cosa fai qui? Da dove vieni? Qual è il tuo paese? Qual è il tuo popolo? 9 – Io sono Ebreo, – rispose Giona, – e credo nel Signore, Dio del cielo, che ha fatto la terra e il mare.

Eksterne wotkazy

• Sas normas de sa LSC, Normy Limba Sarda Comuna (italsce)
• Sas normas de sa LSC, Normy Limba Sarda Comuna (sardisce, bóle wobšěrne, ale bjez morfologije werbow)
• Słownik Limba Sarda Comuna (italsko-sardiski)
• Deliberatzione n. 16/14 de su 18.04.2006 "Limba Sarda Comuna: Adotzione de sas normas de referèntzia de caràtere isperimentale pro sa limba sarda iscrita in essida de s'Amministratzione regionale"
• Sardegna DigitalLibrary TESTI knihownja sardiskich tekstow
• Sardegna DigitalLibrary AUDIO audijowa knihownja sardiskich tekstow