Istrorumunšćina
| kraje | Połkupa Istrija (Chorwatska) | |
| rěčnicy | Něhdźe 500-1500 | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | Indoeuropske rěče
| |
| družina pisma | łaćonski alfabet | |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-1: |
žadyn | |
| ISO 639-2: |
žadyn | |
| ISO 639-3 (SIL): |
ruo | |
Istrorumunšćina je wuchodoromaniska rěč, kotruž wobknježi a zdźěla nałožuje někak 500 rěčnikow na połkupje Istrija w Chorwatskej, předewšěm we wjeskach Jeiăn (chorwatsce Žejane), Susńieviţe (chorwatsce Šušnjevica, italsce Val d’Arsa), Katun, Gradinje, Letai (chorwatsce Letaj), Sucodru (chorwatsce Jesenovik), Noselo (chorwatsce Nova Vas), Bârda (chorwatsce Brdo), Costârcean/Costerceani (chorwatsce Kostračani) a w měsće Buzet (chorwastce Buzet, italsce Pinguente). Dokładna ličba rěčnikow tuteje rěče znata njeje, dokelž w Chorwatskej Istrorumunojo jako narodna mjeńšina připóznaći njejsu. W reportaži rumunskeje telewizije Pro TV pojawi so městny prócowar Pepo Glavina, kiž bě w juliju 2008 rěčnikow istrorumunšćiny zličił; wón praji, zo na Istriskej połkupje rozumi istrorumunsce 286 ludźi, aktiwnje swoju maćeršćinu nałožuje jenož 80 Istrorumunow. Něhdźe 1000 ludźi rěči istrorumunsce we wukraju.[1] Někotři rěčnicy istrorumunšćiny mjenuja swoju maćeršćinu Vlåški abo Vlåškę limbę, wjetšina Istrorumunow pak za nju žane mjeno nima, woni jenož praja, zo rěča „žejansce“, „katunsce“ atd., t. r. nałožuja rěč swojeje wsy. Istrorumunšćina je jara bliska rumunšćinje, meglenorumunšćinje a arumunšćinje, někotři ju hromadźe z dakorumunšćinu, arumunšćinu a meglenorumunšćinu liča k narěčam rumunšćiny.
Istrorumunšćina słuša k najbóle wohroženym rěčam Europy.
W 20. lětstotku zasydlichu so na połkupje Istrija tež Rumunojo z Rumunskeje, jich rěč je cyle rozdźělna wot istrorumunšćiny.
Pochad istrorumunšćiny a dokumenty napisane w tutej rěči
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Istrorumunšćina wotdźěli so wot protorumunšćiny pozdźišo hač arumunšćina a meglenorumunšćina. Na Istriskej połkupje zasydlichu so pječa Istrorumunojo hižo w 12. lětstotku, ale serbiske chroniki naspomnichu jich hakle w lěće 1329. Někotři rěčespytnicy (na př. Ovid Densuşianu) měnja, zo Istrorumunojo přińdźechu na Istrisku połkupu před něhdźe tysac lětami z Transsilvaniskeje abo ze Serbiskeje. Najstarše teksty napisane istrorumunsce su někotre syntagmy a dwě sadźe, kotrež we swojej knize wo stawiznach města Triest zapisa a do łaćonšćiny abo italšćiny přełoži F. Irineo della Croce (jeho spis wuńdźe we Venedigu w lěće 1693). Dalše krótke teksty pojawichu so hakle na spočatku 19. lětstotka, na kóncu samsneho lětstotka wuńdźe něšto zwjazkow folklornych tekstow a tež almanach, kiž wobsahuje přełožki z rumunšćiny. Rumunšćina měješe mócny wliw na rěč tuteje knihi.
Istrorumunske narěče
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Istrorumunšćina dźěli so do dweju narěčow.
- Sewjernu narěč nałožuje něhdźe 140 ludźi we wsy Jeiăn (chorwatsce Žejane).
- Južna narěč rěči so w dolinje rěki Raşa we wsach Susńeviţe/Şuşńeviţe (chorwatsce Šušnjevica), Noselo/Nosela (Nova Vas), Bârda (Brdo), Sucodru (Jesenovik) a w někotrych dalšich wjeskach.
Gramatika – najwažniše rozdźěle mjez istrorumunšćinu a rumunšćinu
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Na morfologiju istrorumunšćiny měješe mócny wliw chorwatšćina słowjanskeje wokoliny.
- Artikl
Definitny artikl husto wužiwa so tam, hdźež w rumunšćinje wužiwa so indefinitny artikl, na př. istrorumunsce furåt-a åcu (t. r. „wón je jehłu pokradnył“), rumunsce a furat un ac.
- Substantiw (wěcownik)
- Někotre wěcowniki, kotrež běchu neutrumy, su dźensa maskulinumy, na př. istrorumunsce doi piciore („/dwě/ noze“), rumunsce două picioare (w rumunšćinje neutrum).
- Kóncowka plurala neutrumow -ure (rumunsce -uri, na př. timp/timpuri, „čas/časy“) wužiwa so druhdy za maskulinumy: lup/lupure („wjelk/wjelki“; rumunsce lup/lupi) .
- W rumunšćinje (a arumunšćinje) maja pady substantiwow wosebite kóncowki, samsnu kóncowku matej nominatiw/akuzatiw (na př. domnul, serbsce „knejz“, „knjeza“ /akuzatiw/) a genitiw/datiw (na př. domnului, serbsce „knjeza“ /genitiw/, „knjezej“). W istromunšćinje (a meglenorumunšćinje) wužiwa so w genitiwje/datiwje jenož (naměstnik?) lu (rumunsce lui, we wobchadnej rěči tež lu, druhdy pisane lu’).
Přirunanje deklinacijow substantiwow fiu a fată w istrorumunšćinje, arumunšćinje, meglenorumunšćinje a (dako)rumunšćinje
| Pad | Istrorumunšćina | Arumunšćina | Meglenorumunšćina | Rumunšćina |
|---|---|---|---|---|
| Nom./Ak. sg. | fiľu | hiljlu | iľiu | fiul |
| Gen./Dat. sg. | lu fiľu | a hiljlui | lu iľiu | al fiului |
| Nom./Ac. pl. | fiľi | hiljli | iľii | fiii |
| Gen./Dat. pl. | lu fiľi | a hiljlor | lu iľii | al fiilor |
| Pad | Istrorumunšćina | Arumunšćina | Meglenorumunšćina | Rumunšćina |
|---|---|---|---|---|
| Nom./Ac. sg. | feta | feata | feta | fata |
| Gen./Dat. sg. | lu feta | a featiljei | lu feta | al fetei |
Přispomnjenka: We wobchadnej rumunšćinje eksistuja tež formy genitiwa tworjene z pomocu lu: casa lu Maria („Marijina chěža“, „chěža Marije“, we spisownej rěči casa Mariei).
- Adjektiw (kajkostnik)
Pod wliwom chorwatšćiny pojawi so we formje neutruma singulara kóncowka -o, na př. tåro („mócne“, rumunsce tare).
- Werb (słowjeso)
- Pod wliwom chorwatšćiny wutwori so w istrorumunšćinje kategorija werbalneho aspekta (wida). Perfektiwne werby maja prefiksy do-, iz-, na-, s-, za-.
- Za preteritum wužiwa so jenož zestajeny perfekt a (zrědka) imperfekt. We formach perfekta pomocny werb steji na druhim městnje: rugåt-am („sym prosył”, rumunsce am rugat).
Přirunanje teksta w istrorumunšćinje a rumunšćinje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Modlitwa Wótčenaš
- Istrorumunsce
Ţåţe nostru car le şti în ţer, neca se sveta nomelu Teu. Neca venire craliestvo To. Neca fie voľa Ta, cum în ţer, aşa şi pre pemint. Pera nostre saca zi de nam astez. Odproste nam dutzan, ca şi noi odprostim a lu nostri dutznici. Neca nu na Tu vezi en napastovanie, neca na zbăveşte de zvaca slabe.
- Rumunsce
Tatăl nostru care eşti în ceruri, sfinţească-se numele Tău. Vie Împărăţia Ta. Facă-se voia Ta, precum în cer, aşa şi pe pământ. Pâinea noastră cea de toate zilele dă-ne-o nouă astăzi. Şi ne iartă nouă păcatele noastre, precum şi noi iertăm greşiţilor noştri. Şi nu ne duce pe noi în ispită, ci ne izbăveşte de cel rău.
Žórła
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- ↑ http://www.youtube.com/watch?v=VUFU-K7psgk Reportaža telewizije PRO TV wo Istrorumunach, kotřiž hišće swoju rěč wobknježa (rumunsce)
- Coteanu, Ion, Cum dispare o limbă (istroromâna), Bucureşti, Societatea de ştiinţe istorice şi filologice, 1957
- A. Kovačec, Notes sur les formes de cas en istroroumain. Studia Romanica 13-14: 75-84, Zagreb 1962
- A. Kovačec, Certaines modifications grammaticales des 'quantitatifs' et 'qualitatifs' istroroumains dues à l' influence croate. Studia Romanica 23: 195-210, Zagreb 1967
- A. Kovačec, Le calque lexical d'après le croate comme cause de certains changements grammaticaux istroroumains. Actele celui de-al XII-lea Congres Internaţional de Lingvistică şi Filologie Romanică, vol. 2: 1127-1131, Bucureşti 1971
- A. Kovačec, Istrorumunjsko-hrvatski rječnik s gramatikom i tekstovima (Glosar Istroromân-Croat cu gramatica şi texte). Verba moritura vol. I, 1 - 378 p. Mediteran, Pula 1998
- Puşcariu, Sextil et al., Studii istroromâne, vol. II, Introducere, gramatică, caracterizarea dialectului istroromân, Bucureşti, Cultura Naţională, 1926
- Sala, Marius et al., Enciclopedia limbilor romanice, Bucureşti, Editura Ştiinţifică şi Enciclopedică, 1989
- Sârbu, Richard; Frăţilă, Vasile, Dialectul istroromân. Texte şi glosar, Timişoara, Amarcord, 1998
Eksterne wotkazy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Goran Filipi: Istrorumänisch (PDF) – ze zwjazka: Enzyklopädie des Europäischen Ostens (179 kB) (němsce)
- Istria on the Internet: Istro-Romanian Community Worldwide (we wjacorych rěčach)
- Istrorumunojo w Chorwatskej (jendźelsce)
Tutón tekst bu napisany zdźěla na zakładźe nastawkow w rumunskej Wikipediji.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||