Južnosamiska rěč
| kraje | Norwegska, Šwedska | |
| rěčnicy | ca. 600 | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | uralske rěče | |
| oficielny status | ||
| hamtska rěč | Norwegska, w gmejnje Snåsa | |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-2: |
sma | |
| ISO 639-3 (SIL): |
smc | |
Južnosamišćina (južnosamisce åarjelsaemien gïele) je rěč samiskeje hałuzy finougriskich rěčow. Zhromadnje z sewjerosamišćinu, Pite-samišćinu a Lule-samišćinu wona słuša k zapadnej kupku samiskich rěčow.
Rěčny teritorij južnosamišćiny leži předewšěm w Norwegskej, w prowincy Nord-Trøndelag, zdźěla tež w šwedskich prowincach Jämtland a Västerbotten. W norwegskej gmejnje Snåsa (Snåase), hdźež tu rěči něhdźe 5% wobydlerstwa, je južnosamišćina z lěta 2008 druha hamtska rěč.
Južnosamiska rěč ma jenož mało rěčnikow, jich cyłkowna ličba njeje wjetši hač 600 ludźi. Rěč je tohodla sylnje wohrožena. Ličba rěčnikow je tola w zańdźenych lětach tróšku přiběrała. W lěće 2010 mějachu po statistice 18 šulerjow zakładneje šule južnosamišćinu jako prěnju rěč.[1]
Alfabet a wurjekowanje[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
W južnosamišćinje wužiwa so łaćonski alfabet z přidatnymi pismikami ï, å, æ a ø. W Šwedskej wužiwa so město æ a ø pismiki ä a ö.
Južnosamiski prawopis bu nasćinjeny na zakładźe prawopisow skandinawiskich rěčow, čehoždla rozdźěl wot sewjerosamišćiny je so tež optisce hišće powjetšił, přir. sewjerosamisce čáhci [tʃaˑhtsiˑ] : južnosamisce tjaetsie [tʃæːtsiɛ] ‘woda’ abo sewjerosamisce boahtit [b̥oɑhtiˑht] : južnosamisce båetedh [boætətʰ] ‘přińć'.
Wokale[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
| prědnje wokale | srědnje wokale | zadnje wokale | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| ilabialny | labialny | ilabialny | labialny | ilabialny | labialny | |
| wysoki | i [i] | y [y] | ï [ɨ] | u [ʉ] | o [u] | |
| srědźowysoki | ee [e:] | øø [ø:] | åå [o:] | |||
| srědźoniski | e [ɛ], ee [ɛ:] | å [ɔ] | ||||
| niski | æ [æ], ae [æ:] | a [a] | aa [ɑ:] | |||
W njepřizwukowanych złóžkach wurěkuje so e jako redukowany wokal [ə], na př. maaneste [mɑːnəstə] ‘wot dźěsća’. Tón wokal móže často tež dospołnje wotpadnyć, na př. gïetese [ɡɨɛtəsə] abo [ɡɨɛtsə] ‘w ruce’.
Nimo jednorych wokalow ma sewjerosamišćina hišće diftongy ea [eæ], ie [iɛ], ïe [ɨɛ], oe [uʌ], ua [ɵa], ue [ʉɛ], yø [yœ], åa [oɒ], åe [oæ].
Konsonanty[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
| bilabialne | labiodentalne | alweolarne | palatalne | welarne | glotalne | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| plosiwy | p [p], b [b] | t [t], d [d] | k [k], g [ɡ] | |||
| nasale | m [m] | n [n] | nj [ɲ] | ng [ŋ] | ||
| wibranty | r [r] | |||||
| frikatiwy | v [β] | f [f] | s [s] | sj [ʃ] | h [h] | |
| aproksimanty | j [j] | |||||
| laterale | l [l] | lj [ʎ] | ||||
| afrikaty | ts [ts] | tj [tʃ] |
Wšě konsonanty móža wustupić tež jako dołhe, na př. manne ‘ja’, orre ‘nowy’, voessjedh ‘warić’ abo mænngan ‘pozdźišo’, ale jenož mjezy prěnim a druhim złóžku.
Před wokalemi ï [ɨ], æ [æ] a diftongami ie [iɛ], ïe [ɨɛ], ea [eæ] a yø [yœ] konsonanty k a g so palatalizěruja.
W cuzych słowach wustupuja hišće aspirěrowane konsonanty [pʰ], [tʰ] a [kʰ]: pryøvedh ‘probować’, tååge ‘ćah’, kaamraate ‘towarš’.
Stopnjowa změna[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Na rozdźěl wot druhich samiskich a baltofinskich rěčow (nimo wepsišćiny), južnosamišćina nima stopnjowu změnu. Rěčespytnicy hišće njejsu wěsći, hač je južnosamišćina stopnjowu změnu w běhu časa zhubiła abo hač ta njeje tu ženje wutworiła.
Přezwuk[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Typiska wosebitosć južnosamiskeje rěče je přezwuk wokalow. Při tym změni so wokal prěnjeje złóžki pod wliwom wokala druheje złóžki. Přezwuka dla eksistuja w južnosamiskej rěči tež prědnje wokale jako [ø] a [y], kotrež druhe samiske rěče njeznaja. Dokelž dźensniše e je nastate z prěnjotneho *ə kaž tež z prěnjotneho *i abo *u, móže e zawinić wšelake přezwuki:
| Prěnjotny zwuk prěnjeje złóžki |
Zwuk druheje złóžki | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| + e/i (< *ə) | + a | + o/oe | + e (<*u) | + ie | + e/i (<*i) | |
| i | ï | æ | æ | y | i | i |
| a | a | a | a | o | e | i |
| o | o | å | å | o | u | u |
| ie | ïe | ea | ea | yø | ie | ee |
| aa | aa | aa | aa | åå | ae | ee (ææ) |
| åa | åa | åa | åa | åå | åe | øø |
| oe | oe | ua | åa | åå | ue | øø |
Gramatika[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Substantiwy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Južnosamišćina ma dwaj numerusaj (singular a plural) a wosom padow: nominatiw, akuzatiw, genitiw, ilatiw, inesiw, elatiw, komitatiw a esiw. Esiw ma jenož jednu formu za singular a plural.
| singular | plural | singular | plural | |
|---|---|---|---|---|
| nominatiw | gåetie | gåetieh | maana | maanah |
| akuzatiw | gåetiem | gøøtide | maanam | maanide |
| genitiw | gåetien | gøøti | maanan | maanaj |
| ilatiw | gåatan | gøøtide | maanese | maanide |
| inesiw | gåetesne | gøøtine | maanesne | maanine |
| elatiw | gåeteste | gøøtijste | maaneste | maanijste |
| komitatiw | gøøtine | gøøtigujmie | maanine | maanajgujmie |
| esiw | gøøtine | maanine | ||
| ‘dom’ | ‘dźěćo’ | |||
Kaž tež druhe samiske rěče, ma južnosamišćnina posesiwowe sufiksy. W dźěnsnišnjej rěči te ale so wužiwaja jenož pola woznamjenjow přiwuznistwa, na př. tjædtjeme ‘mója mać’, tjædtjene ‘mojeje maćerje’, tjædtjanadth ‘z twojej maćerju’.
Adjektiwy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Adjektiwy ma w južnosamišćinje dwě zakładnej formje – atributiwnu a predikatiwnu, kiž ale so husto njerozeznawaja. Zwjetša adjektiwy so njedeklinuja, jeničke wuwzaće je, hdyž te funguja kaž substantiw, na př. Kaarreh leah noere ‘Mužojo su młodźi’, noere kaarreh ‘młodźi mužojo’, ale dah noerh ‘te młodźi’.
Werby[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Južnosamiski werb ma tři numerusy, tři wosoby, štyri časy a štyri modusy. Na rozdźěl wot substantiwow a adjektiwow maja werby w južnosamišćinje tež formy duala.
| ‘přińć’ | ‘slědować’ | ‘być’ | |
|---|---|---|---|
| 1. sg. (manne) | båatam | dåeredem | leam |
| 2. sg. (datne) | båatah | dåeredh | leah |
| 3. sg. (satne) | båata | dåerede | lea |
| 1. du. (månnoeh) | båetien | dåeriedien | lean |
| 2. du. (dåtnoeh) | båeteden | dåeriedidien | lidien |
| 3. du. (såtnoeh) | båetiejægan | dåeriedægan | lægan |
| 1. pl. (mijjieh) | båetebe | dåeriedibie | libie |
| 2. pl. (dijjieh) | båetede | dåeriedidie | lidie |
| 3. pl. (sijjieh) | båetieh | dåeriedieh | leah |
Za negaciju werbow wužiwa so wosebity negacijowy werb. W prezensu sćěhuje negacijowemu werbej forma z kóncowku -h, na př. båatam ‘ja přińdu’, im båetieh ‘ja njepřińdu’.
Zestajane formy eksistuja za perfekt a pluskwamperfekt (Leam tjaaleme ‘Sym pisał’) a za progresiw (Leam tjaelieminie ‘Ja pisam’, posłownje „ja sym pisacy“).
Syntaks[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Normalny słowoslěd w južnosamišćinje je subjekt – objekt – werb, na př. Dam baakoem im åajaldehtieh ‘To słowo ja njezabudu’.
Stawizny[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Prěni přełožk Biblije do južnosamisčiny wuńdźe 1811. 1957 wuńdźe čitanka za dorosćenych („Sámien lukkeme-gärjá“) a 1993 prěnja čitanka za šulerjow („Lohkede Saemien“).
Z lěta 1997 wuńdźe raz w kwartalu cyrkwinski časopis Daerpies Dierie z nastawkami južnosamisce, norwegsce a šwedsce.
Radijowe programy wusyła norwegski statni sćelak NRK dwójce w tydźenju za 15 minutow, te wospjetuje šwedski SR na slědowacym dnju.
Z lěta 1968 eksistuje w gmejnje Snåsa samiska šula (Åarjelsaemien skuvle), hdźež samišćina bu wučina njajprjedy pak jenož jako šulny předmjet. Ze spočatka 90ych lět so wuči južnosamišćina tež jako maćeršćina.
Prěnje rěčespytne wopisanje wozjewi norwegski slědźer Knut Bergsland w lěće 1946 (Røros-lappisk grammatikk). Bergsland bě tež w rozsudnej měrje zamołwity za dalše wuwiće južnosamišćiny k spisownej rěči. Najwjetši słownik južnosamiskeje rěče – Südlappisches Wörterbuch (3 zwjaski) šwedskeho rěčespytnika Gustav Hasselbrink – wuńdźe w lětach 1981–1985. Słownikaj za dźensnišu spisownu rěč wuńdźeštej w Norwegskej 1993[2] a w Šwedskej 2007[3].
Wotkazy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
- risten.no – Južnosamiska gramatika
- Giellatekno – Internetowe słowniki, gramatiki a druhe materiale
- Åarjelh Faaroe – južnosamiske wusyłanja norwegskeho staneho sćelaka NRK
- Åarjelsaemien – wusyłanja šwedskeho radija
Nóžki[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
- ↑ Statistisk sentralbyrå: Elever med samisk som 1. og 2. språk. Grunnskolen per 1. oktober.
- ↑ Knut Bergsland, Lajla Mattsson Magga: Åarjelsaemien-daaroen baakoegærja = Sydsamisk-norsk ordbok. Oslo, Idut 1993.
- ↑ Per-Martin Israelsson, Sakka Nejne: Svensk-sydsamisk, sydsamisk-svensk ordbok och ortnamn = Daaroen-åarjelsaemien, åarjelsaemien-daaroen baakoegärja jih sijjienommh. Kiruna, Saemiedigkie 2007.
Žórła[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
- Knut Bergsland: Sydsamisk grammatikk. Davvi Girji, Kárášjohka 1994, ISBN 82-7374-215-6.
- Knut Bergsland, Gustav Hasselbrink: Sámien lukkeme-gärjá. A. W. Brøgger, Oslo 1957.
- Ella Holm Bull, Knut Bergsland: Lohkede Saemien. Davvi Girji, Kárášjohka 1993, ISBN 82-7374-154-0.
- Gustav Hasselbrink: Südlappisches Wörterbuch = Oårj'elsaamien baaguog'ärjaa, I. Almqvist & Wiksell, Uppsala 1981, ISBN 91-85540-14-5.