Hadam Bohuchwał Šěrach
Hadam Bohuchwał Šěrach (němsce Adam Gottlob Schirach; * 5. septembra 1724 w Nosaćicach; † 3. apryla 1773 w Budyšinku) bě serbski ewangelski farar, rozswětler a jako pčołar tež přirodospytnik mjezynarodneho formata.
Žiwjenje[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Hadam Bohuchwał Šěrach narodźi so 5. septembra 1724[1] (zdźěla poda so tež 5. nowember 1724)[2] jako syn fararja Hadama Zachariasa Šěracha a wnuk Pětra Šěracha w Nosaćicach. Wot lěta 1737 do 1743 wopyta Šěrach wjerchowsku šulu swj. Afry w Mišnje. W předsłowje swojeje 1767 wuchadźacej pčołkacej teologiji (Melitto-theologia) pisa, zo spěchuja hižo tu wučerjo, mjez nimi tež Theophilus Grabener (1685–1750), jeho wobdźiwanje za přirodu a wuzběhnu wosebje dźěła Hamburgskeho radneho knjeza a fyzikoteologu Bartholda Heinricha Brockesa (1680–1747). Wot lěta 1743 do 1746 studowaše Šěrach teologiju, filozofiju a přirodowědy na uniwersiće w Lipsku, hdźež běše tež čłon tamnišeho Serbskeho prědarskeho towarstwa. Spočatk lěta 1748 powoła so Šěrach do Budyšinka, hdźež hač do swojeje smjerće jako farar skutkowaše. Wosta tež w Budyšinku, jako so tu za čas Sydomlětneje wójny wójska wotměnjowachu a wokolinu zapusćachu.
Hadam Bohuchwał Šěrach bě woženjeny z Julianu Sofiju, rodźenej Langec (* 1735), z kotrejž měješe tři dźowki a jednoho syna. Dźowki zemrěchu na sćěhach hłodu a rozšěrjenych chorosćow za čas wójny. Syn Korla Bohuchwał sta so pozdźišo ze serbskim fararjom w Rychwałdźe.
Pčołarstwo[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Jako farar w Budyšinku pokroči Hadam Bohuchwał Šěrach ze swojimi wobkedźbowanjemi přirody a wěnuje so nětko tež intensiwnje pčołarstwu. W lěće 1761 wozjewi swoje prěnje pojednanje k tutej temje w jeho spisu Die mit Natur und Kunst verknupfte neuerfundene Oberlausitzsche Bienenvermehrung. Šěrach wuslědźi, zo wuplahuja sebi pčołki z krucha płastow z młodźu nowu matku. Tak hodźi so z kóždeho jejka nowa wotnožka respektiwnje nowy pčołkacy lud tworić. Pčołarjo jemu tole tehdy wěrić nochcychu, dokelž spowali tuta metoda wšitke dotalne dopóznaća přispóznateju René-Antoinea Ferchaulta de Réaumura (1683–1757) a Jana Swammerdama (1637–1680), po kotrychž móžeše so jenož z młodźe matki zaso nowa matka dobyć. Z tuteje přičiny přeńdźe tuta metoda, kotraž so hišće dźensa wužiwa, jako „Schirachscher Betrug“ do literatury.
Hižo w lěće załoženja Hornjołužiskeje pčołarskeje towaršnosće w lěće 1766 so Šěrach wot swojich sobustawow na stajneho pismawjedźerja wuzwoli. Zdobom běše tuta towaršnosć prěnja pčołarska towaršnosć scyła a so 1771 tež wot sakskeho kurwjercha Bjedricha Awgusta I. priwileguje. W tutej funkciji, kotruž hač do swojeje smjerće zaběra, steji Šěrach we wuskim zwisku z mnohimi ekspertami wědomosće a wažnymi towarstwami. Swoje nastawki w prěnim pčołarskim časopisu „Abhandlungen und Erfahrungen der Oeconomischen Bienengesellschaft in Oberlausitz“, kotrehož wudawaćel wón mjez 1766 do 1771 běše, swědča wo jeho dokładnym wobkedźbowanju a bohatej praktiskej nazhonitosći.[3] Dalše knihi, kaž Der sächsische Bienenmeister (1769), Ausführliche Erläuterung der unschätzbaren Kunst, junge Bienenschwärme oder Ableger zu erzielen (1770) a Waldbienenzucht (1774, wudata wot Jana Jurja Vogela) nakładowachu so přeco znowa a so samo do rušćiny, francošćiny a italšćiny přełožowachu. W lěće 1768 załoži Šěrach w Budyšinku prěnju wučbnu pčolnicu, do kotrejež tež carina Katarina II. studentaj ze Smolenska pósła.
Serbske prócowanja[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Hadam Bohuchwał Šěrach wozjewi pak tež wšelake twórby w serbskej rěči. Tak wuda w lěće 1750 Löscherowe cyrkwine kluče, w kotrychž tež wo cyrkwinskich nałožkach w serbskich wosadach rozprawi. Hromadźe z Janom Gotttrauom Běmarjom, Janom Bjedrichom Langu a Jurjom Mjenjom přełoži 1751 Lutherowu Domjacu postilu a w lěće 1756 wjacekróć nakładźeny přidawk k serbskim Spěwarskim, w kotrymiž běše wón tež stawizny dotal ćišćanych Spěwarskich (pozdźišo doda tež kěrluše) předstajił. Šěrach wuda prěni raz 1755 tež cyłe, wot Jana Běmarja zestajene a pozdźišo rozšěrjene Duchowne kěrlušowe knihi. Dokelž wón we wudaću z lěta 1759 kěrlušaj, kotrež za mytiskej a njezrozumliwej dźeržeše wuwostaji, přińdźe ke rozkorje ze serbskimi duchownymi Kühnom, Šołtu a Racu. Woni docpěchu pola wyšnosće, zo so kěrluš zaso do Spěwarskich zapřija.
Přez duchowne wobstejnosće Lipšćanskeho rozswětlerstwa nastachu srjedź 18. lětstotka wšelake spisy k zakitowanju Serbow.[4] W jednej z nich žadaše sebi Šěrach w swojej Schutzschrift für die alten Slaven und Wenden 1755 runoprawosć Serbow w regionalnym stawiznopisu. Wón wuzběhnje, zo přisłušeja tež Serbja k starodawnym wobydlerjam Němskeje a sebi tuž hižo strowy patriotizm žada, jich stawizny bjez předsudkow, z česćownjom a respektom wobjednawać a so tež za zdźerženje serbskeje rěče zasadźi.[5] Tak so tež w recensiji k wudaću Jana Bogumiła Hauptmannowych delnjoserbskich Spěwarskich 1769 za pěstowanje serbskeje rěče wupraji a zdźěła ze zawjedźenjom šulskeje winowatosće we Łužicy 1770 Horne Łužicke serske šulske knižki.
Česćowanja[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Přez swoje wědomostne zasłužby zdoby sebi Hadam Bohuchwał Šěrach mjezynarodny wuznam na polu pčołarstwa a bu čłon wšelakich towarstwow a akademijow, kaž Kejžorskeje swobodneje ekonomiskeje towaršnosće w Pětrohrodźe, Kurbayerskeje krajneje towaršnosće, Ekonomiskeje Society w Lipsku, Romsko-kejžorskeje akademije přirodospytnikow, Akademijow wědomosćow w Göttingen a w Haarlemje. Nimo toho spožčichu so jemu złote a slěborne medalje wot ekonomiskeje towaršnosće w Pětrohrodźe, wot zwudowjeneje sakskeje kurwjerchowki Marije Antonije, bayerskeho kurwjercha Maximiliana Józefa a Afriskeje lože w Berlinje.
W Lipsku běše Šěrach sobustaw Serbskeho prědarskeho towarstwa.
Spisy[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
- (z Janom Bjedrichom Langu, Janom Gotttrauom Běmarjom a Jurjom Mjenjom): Teho woßebneho Muża Bożeho, D. Mertena Luthera, Domjaza Postilla, aby: Wukladowanja tych Szenjow nawschitke Nedzelje, Roczne Czaße.... Serbski přełožk Lutheroweje domjaceje postile, Budyšin, 1749[6]
- Zyrkwine Klucże, aby nusne Roswucżenja. I. Wot tych kscheszijanskich zyrkwinych Waschnjow, a II. Menow tych Nedżelow, a ßwjatych Dnjow. Serbski přełožk wot Valentin Ernst Löscher: Nöthige Fragen, von den in der christlichen Kirche üblichen Ceremonien, Dresden, 1727. Budyšin, 1750
- Duchomne Kyrluschowe Knihi. Bohu kceszi a Sserbam kwuitku. Budyšin 1751 a wjacore slědowace nakłady (ewangelske spěwarske)
- Sesbjerane sbotne Kruschki kraßneho Bożeho Dara, aby Pschidawk Woßom Dżesacż Nowych rjanych Duchownych Kyrlischow, a njekotrych krotkich Schtucżkow, kiż ßu k Bożej Cżeszi, a k wużitku tym lubym Sserbam. Budyšin, 1756
- Die ewige Fürbitte des unvergänglichen Hohenpriesters Jesu Christi. Žarow, 1757
- Geheim-Schreiben eines Herrnhuters an einen seiner akademischen Schulfreunde, von Ehelotterien, Eheviertelstunden, Ehechor-Abendmahl, Ehechorfußwäsche u.s.w. Lipsk, 1757
- Von der Klarheit der Körper jener Auserwählten, und woher diese entspringe? bei Gelegenheit des Absterbens seines Vaters. Žarow, 1758
- Der Weg zum Himmel. Žarow, 1759
- Die Fürbitte Jesu - nicht in alle Ewigkeit, sondern nur bis ans Ende der Welt fortdauernd. Žarow, 1757.
- Christian Weise'ns andächtiger Christ ins Wendische übersetzt, Lubij, 1760
- Ohnmaßgeblicher Vorschlag, wie man zu einem baldigen und erwünschten allgemeinen Frieden gelangen könne. Lipsk, 1760
- Das betende Zion zur Zeit des Kriegs. worinnen das vorgeschriebene Oberlausitzische Kriegsgebet erklärt worden. nebst noch hinzugethanen anderen Gebeten. Lipsk, 1760
- jako wudaćel: Die mit Natur und Kunst verknüpfte neuerfundene Oberlausitzsche Bienen-Vermehrung, oder Junge Bienen-Schwärme beym Anfange des May-Monats in Wohnstuben zu machen : Nebst andern nützlichen und erbaulichen Anmerkungen von Bienen / vorzüglich zur Verherrlichung unsers glorwürdigsten Schöpfers, David Richter, Budißin 1761
- Blümlein, die in dem Garten Jesu gepflückt sind, oder kurze Seufzer des Morgens, Abends, beym heil. Abendmahle, in Not und Tod an Jesum gerichtet. Lipsk, 1762
- Lobrede auf die klugen Zauderer. Lipsk, 1763
- Buchdrucker als geduldige Schaafe. Lipsk, 1763
- Das erhabene Bild jener Mosaischen, Christlichen und Himmlischen Aeltesten. Lipsk, 1763
- jako wudaćel: Sächsischer Bienenvater : oder des Herrn Palteau von Metz neue Bauart hölzerner Bienenstöcke, nebst der Kunst, die Bienen zu warten, und einer Naturgeschichte dieser Insekten., Lipsk 1766
- Melitto-theologia : Die Verherrlichung des glorwürdigen Schöpfers aus der wundervollen Biene. Drježdźany, 1767
- Neb. Kn. M. Krystijana Wajsy Kraßne Modlerske Knihi, Sa jeneho evangeliskeho Kscheszijana Rano, a Wecżor, w Zyrkwi a w Domi, w Khoroszi, a Strowoszi, na Rejżi, a tejż w ßmertnej Schtundżi. Stołpin 1769
- Bayerischer Bienen-Meister : oder deutliche Anweisung zur Bienen-Wartung. Mnichow, 1770
- Horne Łużiske Schul-Knischki. Budyšin, 1770
- Ausführliche Erläuterung der unschätzbahren Kunst, junge Bienenschwärme, oder Ableger zu erzielen: nebst einer natürlichen Geschichte der Bienenkönigin, oder Weyselerzeigung, und deren wichtigen Einflusse in die Oekonomie der Bienen. Budyšin, 1770
- Natürliche Geschichte der Erd-Feld- oder Ackerschnecken : nebst einer Prüfung aller bisher bekannten Mittel wider dieselbigen, wobey viele neue physische Erfahrungen gemacht worden. Lipsk, 1772
- Wald-Bienenzucht, nach ihrer grossen Vortheilen, leichten Anlegung und Abwartung. Wrócław, 1774
Žórła[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
- Błažij Nawka: Šěrach, Hadam Bohuchwał. W: Jan Šołta, Pětr Kunze, Franc Šěn (wud.): Nowy biografiski słownik k stawiznam a kulturje Serbow. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1984, str. 537–539.
- Nawka, Blasius: Adam Gottlob Schirach, der Begründer der Oberlausitzischen Bienengesellschaft von 1766, w Lětopisu, rjad C, 13 (1970), str. 87–97
- Šołta, Jan: Hadam Bohuchwał Šěrach: k jeho 270tym posmjertnym narodninam, w Rozhledźe 44 (1994), čo. 9, str. 351sl.
- Malink, Jan: Serbske skutkowanje Hadama Bohuchwała Šěracha, w Rozhledźe 52 (2002), čo. 4, str. 126–130
Nóžki[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
- ↑ Korla Awgust Jenč: Spisowarjo hornjołužiskich evangelskich Serbow wot 1597 hač 1800. W: Časopis Maćicy Serbskeje. Zwjazk 28 (1875), str. 34–37. (hsb.)
- ↑ Rainer Haas: Schirach, Adam Gottlob (Hadam Bohachwal Šerach). W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon. Zwjazk 21 (2003), šp. 1356–1360. (němsce)
- ↑ Georg Müller: Schirach, Adam Gottlob. W: Allgemeine Deutsche Biographie. Zwjazk 31 (1890), str. 307 (online). (němsce)
- ↑ Hartmut Zwahr: Frühneuzeitliche Existenz in einem Mikrokosmos. Vom Landespatriotimus zum nationalen Bekenntnis. Das Beispiel der Lausitzer Sorben. W: Europa in der frühen Neuzeit: Mittel-, Nord- und Osteuropa. Böhlau Verlag Köln Weimar 1997, str. 171. (němsce)
- ↑ Adam Gottlob Schirach: Schutzschrift für die alten Slaven und Wenden, in welcher sie wegen der ihnen Schuld gegebenen Treulosigkeit vertheidiget werden. W: Arbeiten einer vereinigten Gesellschaft in der Oberlausitz zu den Geschichten und der Gelahrtheit überhaupt gehörende. Zwjazk 5 (1755), str. 273–300. (němsce)
- ↑ Nadrobny zapis spisow namaka so w: Johann Georg Meusel: Lexikon der vom Jahr 1750 bis 1800 verstorbenen teutschen Schriftsteller, Zwjazk 12, G. Fleischer, der Jüngere, 1812
Wotkazaj[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Commons: Hadam Bohuchwał Šěrach – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow- Friedrich Pollack: Šěrach, Hadam Bohachwał w Sakskej bibliografiji (němsce/serbsce)