Stara Nowgorodska narěč

-
Stara Nowgorodska narěč

kraje	Nowgorodska federalna republika (hist.), Pskowska federalna republika (hist.)
region	zapadne dźěle Nowgorodskeje zemi Pskowska zemja
mortwa	wot XV. lětstotka; Někotre wosebitosće su so w sewjernych narěčach zachowali.
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	indoeuropske rěče słowjanske rěče wuchodosłowjanske rěče Stara Nowgorodska narěč
družina pisma	kyriliski alfabet

Stara Nowgorodska narěč (rusce: Древненовгородский диалект) mjenuje so słowjanska narěč, kotraž wužiwaše na rěčnych pomnikach z brězoweje skory, kotrež su so w Nowgorodskim regionje Ruskeje wotkryli. Narěč wužiwaše so hač do 15. lětstotka w Nowgorodskej federalnej republice. Zapřijeće stworił je Andrej Zaliznjak. Staronowgorodska narěč wotchila so we wjele pozicijach wot starorušćiny. W dokumentach wužiwana rěč ma wjele znamjenjow, kotrež njejsu typiske za druhe wuchodosłowjanske narěče (a tež hewak za druhe słowjanske rěče).

Stara Nowgorodska zhubi so po dobyću Nowgoroda přez Moskowitow w lěće 1478. Někotre narěčne wosebitosće pak so hišće dołho na Nowgorodskim teritoriju dźeržachu (cokanje, pismik ять (ѣ) město ы w genitiwje sg. a-kmjenow atd.).

Alfabet na wopismje na brězowych skorach, 1025-1050

Rěčne přiznamjenja

Staronowgorodska narěč wuznamjenja so mjez druhim přez sćěhowace rěčne wosebitosće:

• Modus relativus, kotryž eksistuje hewak jenož w juhowuchodnej skupinje južnosłowjanskich rěčow.

Morfologiske přiznamjenja

• nominatiw singular o-zdónkow ma kóncowku -e (město staroruskeho -ъ), na př. brate "bratr" (přir. rusce брат (brat)), Иване (rusce: 'Иван', přir. staroruski Иванъ), старе "stary" (rusce: 'старый', přirunaj staroruski старъ), кето "štó" (rusce: 'кто', přirunaj staroruski к-ъ-то);
• genitiwje singular а-deklinacije měješe kóncowku -ѣ město staroruskeho -ы (у женѣ město ruskeje formy у жены "pola žony").
• Podawanje směra z pomocu datiwa bjez předłožki, na př. idi Pliskovu "dźi do Pskowa".

Fonologiske přiznamjenja

• njepřewjedźena druha palatizacija, kotraž je hewak přiznamjo wšitkich słowjanskich rěčow, (w zdónkach — кѣле 'cyły' (přir. rusce целый, starorusce: цѣлъ), хѣде 'šědźiwy' (přir. rusce седой, starorusce: сѣдъ), před kóncowkami — na př. datiw sg. rěkě "(k) rěce" (přir. rusce (к) реке), ногѣ "noze" (přir. rusce ноге, starorusce: нозѣ), рукѣ "ruce" (přir. rusce руке, starorusce: руцѣ) atd.);
• zdźerženje protosłowjanskeho *kv, *gv (kaž w zapadosłowjanskich rěčach). Tutej skupinje njejstej potajkim před prědnimi wokalemi do cv resp. zv přešłoj. Na př. květ "barba", гвѣзда [gvězda] "hwězda" (přirunaj rusce цвет [cvet], звезда [zvezda], starorusce: звѣзда);
• dźělne njepřewjedźenje třećeje palatizacije /x/, na př. vьx- "wš-" (w słowach kaž wšo, wšitko, wšě), přirunaj вс- w modernej rušćinje a staroruske вьс);
• Wotstronjenje fonologiskeho rozdźěla mjez c a č, na př. ноць "nóc" (přirunaj staroruske ночь).
• Změna *tl a *dl na кл, гл, na př. клещь (rusce: 'лещ'), привегле (rusce: 'привёл', přirunaj staroruski привелъ). W rušćinje stej so skupinje, kaž pokazuja hornje přikłady, hewak na l zjednoriłoj. Podobne wuwiće kaž w Starej Nowgorodskej narěči eksistuje w delnjoserbskich narěčach: tłušty > kłusty, přir. tež hornjoserbske klama pódla tlama.

Přikładaj

Kriminalny pad: Nowgorodne wopismo na brězowej skorje, čo. 109

Wopismo na brězowej skorje čo 109, wokoło 1100, Nowgorod

(Mjez kóncom 11. lětstotka a lětom 1110, wuryte w 1954)

Originalny tekst (z přidatnymi mjezotami mjezy słowami)

грамота : ѡтъ жизномира : къ микѹле : кѹпилъ еси : робѹ : плъскове : а ныне мѧ : въ томъ : ѧла кънѧгыни : а ныне сѧ дрѹжина : по мя порѹчила : а ныне ка : посъли къ томѹ : моужеви : грамотѹ : е ли ѹ него роба : а се ти хочѹ : коне кѹпивъ : и кънѧжъ мѹжъ въсадивъ : та на съводы : а ты атче еси не възялъ кѹнъ : техъ : а не емли : ничъто же ѹ него :

Přełožk

'Pismo (wot) Žiznomira (k) Mikuli: Sy w Pskowje njewólnicu kupił, a za to je mje Knjeni (za)jała. [Najskerje bě wona njewólnicu spóznała jako jednu, kotraž bě so jej kradnyła a Žiznoměr je někak do teje wěcy splećeny, snano jako swójbny Mikule abo jeho wikowanski partner.] Ale potom je družina (swójba, žona) za mnje rukowała. A nětko pósćel tomu mužej [wot kotrehož sy njewólnicu kupił] list, hač ma (dalšu) njewólnicu. [Tuta druha njewólnica by so dyrbjała přepodać knjeni za čas, w kotrymž by rubjena njewólnica jako "corpus delicti" trěbna była, doniž njeje wujasnjene, štó bě paduch.] A chcu, kupiwši kóń a sadźiwši muža knjeza na njeho, k napřećostajenju přińć. A ty, jeli hišće njejsy pjenjezy wzał, njewzmi ničo wot njeho [wot wikowarja njewólnikow, hewak móhł so plan nimo kulić.].'

Přeprošenje: Nowgorodne wopismo na brězowej skorje čo. 497

Wopismo na brězowej skorje čo. 497, něhdźe 1340–90, Nowgorod

(mjezy 1340 a 1380; wuryte w 1972)

Originalny tekst (z přidatnymi mjezotami mjezy słowami)

поколоно ω гаврили ω посени ко зати моемоу ко горигори жи коумоу ко сестори моеи ко оулите чо би есте поихали во городо ко радости моеи а нашего солова не оставили да бого вамо радосте ми вашего солова вохи не осотавимо

Přełožk

Postrow wot Gawrile Posenje k mojemu swakej, kmótrej Grigori a k mojej sotře Ulita. Jeli wój tola k mojej radosći byštej do města jěłoj, a byštej naše słowo (abo našu rozmołwu?) njezabyłoj. Njech Bóh wam radosć da. My wšitcy njezabudźemy waše słowo (abo wašu rozmołwu?).

Stawizny

Stara Nowgorodska narěč wjace njewužiwaše po dobyću Nowgoroda přez Moskowitow w lěće 1478. (Při tym zhubi někotre wosebitosće hižo prjedy. Na přikład je woteběrał hustosć wužića kóncowki -e, při nominatiwje muskeho genusa.).

Někotre narěčne wosebitosće pak so hišće dołho w sewjernej ruskej narěči dźeržachu (cokanje, pismik ять (ѣ) město ы w genitiwje atd.).

Znate su předewšěm wopisma na brězowych skorach (rusce: берестяные грамоты), kotrež su zwjetša w čistej narěči napisane a jenož druhdy jewi so naddialektalny wliw a wotbłyšć cyrkwinosłowjanskich normow, a wopisma na drjewjanych "cylindriskich zamkach" měchow běrcow. Někotre stare Nowgorodske dialektizmy so su tež do ćišćanych rěčnych pomnikow dóstali. Pomocliwe při rekonstrukciji narěče bě wobkedźbowanje a přeslědźenje načasnych sewjeroruskich narěčow k přirunowanju.

„

С историко-лингвистической точки зрения, в XI-XV вв. совокупность местных идиомов Новгородской земли образовывала пучок диалектов, развитие которого в самостоятельный язык было прервано с концом новгородской независимости и включением Новгородской земли в состав Московского государства (т. е. это своего рода предъязык, которому не суждено было развиться дальше этой фазы).

”

Žórła

Wědomostna literatura wo Starej Nowgorodskej narěči eksistuje dotal jenož w Rušćinje:

• А. А. Зализняк. Древненовгородский диалект. М., 1995 (2-е изд., М., 2004).
• Janin, Walentin Lawrentjevič. Я послал тебе бересту... (Ja poslal tebe berestu...) ("Ja sym tebje wopismo na brězowej skorje pósłał ...") 3. nakł, z dosłowom wot A.A. Zaliznyak. Moskwa 1998.
• Древнерусские берестяные грамоты Strona wo wopismach na brězowej skorje

Słowjanske rěče

wuchodosłowjanske rěče:	běłorušćina - rušćina - rusinšćina - rutenšćina † - stara wuchodosłowjanšćina † - stara Nowgorodska narěč† - ukrainšćina - zapadopolešćina
zapadosłowjanske rěče:	čěšćina - lešon kenaan † - lachšćina - pólšćina - połobšćina † - pomoršćina (kašubšćina, słowinšćina †) - serbšćina (delnjoserbšćina - hornjoserbšćina - wuchodoserbske dialekty †) - słowakšćina - šlešćina
južnosłowjanske rěče:	bołharšćina (Banatska bołharšćina) - bosnišćina - chorwatšćina (Hrodowska chorwatšćina, molišćina) - čornohóršćina - makedonšćina - serbišćina - słowjenšćina (prekmuršćina, rezijanšćina) - starocyrkwinosłowjanska rěč †
konstruowane słowjanske rěče:	Glagolica - Lydnevi - Mezislovanska - Mjezysłowjanšćina - Proslava - Ruslavsk - Slovio
fiktiwne słowjanske rěče:	Mrezisk - Seversk - Sevorian - Skuodian - Slavisk - Slavëni - Vozgian - Wenedyk
druhe:	prasłowjanšćina †
	† mortwe