K wobsahej skočić

Serbska młodźina

Wotkazy přidać
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Zjězd serbskich młodźinskich brigadow w Delnim Wujězdźe 1948

Jako Serbska młodźina (skrótka: SM) woznamjenjachu so po Druhej swětowej wójnje nastawace młodźinske cyłki, kotrež so k dźěławym (a kulturnym) brigadam wuwichu.

Kónc lěta 1948 přistupi Serbska młodźina centralnemu młodźinskemu zwjazkej sowjetskeho wobsadźenskeho pasma, Swobodnej němskej młodźinje (SNM/FDJ). Za wěsty čas mějachu serbscy čłonojo hišće módro-čerwjeno-běłe znamješko při swojej módrej košli. W mnohich wjeskach njebě młodźina ze zjednoćenjom přezjedna a přesta abruptnje dźěłać.

Brigadowanje Serbskeje młodźiny

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Brigadowanje započa w juliju 1946 jako „Serbska młodźina“ organizowana w Domowinje. Brigadnicy běchu z wulkeho dźěla młodostni, kotřiž so z wójny nawróćichu a ći, kotřiž su dźěćacym drastam w běhu šěsć lět trajaceje wójny wurostli. Na wsy tworjachu so dźěławe brigady, kotrež pomhachu při nowonatwarje wsow, při burskich dźěłach, wosebje samostejacym ludźom, ale tež při hromadźenju pjenjez za syrotow. „Do dźěła zdar!“ bu postrow serbskich brigadnikow.

Hesło brigadowanja bě „Naš bratr je, štóž z nami dźěła“. Młodostnym bě wšojedne, kotreho naroda, kotreje konfesije, z kotreje wosady pomocnik bě abo hač bě čłon Domowiny – kóždy bě na dźěło witany. Dźěłachu husto po (zasłužbnym) dźěle, po šuli abo samo dowol za solidarne akcije woprowachu.

Brigadowanje wobsteješe z kulturneje a dźěłoweje wzajomnosće. Mějachu so to po zasadźe Benediktinarjow ora et labora, „spěwaj a dźěłaj“. Tak nastawachu nowe brigadne spěwy, na přikład 1947 Jurja Brězanowy a Jurja Winarjowy spěw Do noweho časa. Někotre spěwy hišće sćěhowachu z pjera Jurja Brězana – za tutón čas młodźinski referent Domowiny. Ale tež dźiwadło hraješe wažnu rolu. Dźiwadłowu hru Njezacpěj swojeho bratra předstajichu Worklečenjo w Radworju, Pančicach a Njeswačidle. Pančičenjo hrajachu hrě Čestny bóńčk a Prěni palencar wot Tolstoja. Róžeńčenjo wustupichu z Dawk nježenjencow w Pančicach, Wulkim Ćisku a Małej Nydej. Młodźina Konjec-Šunow předstaji swoju prěnju hru Hdyž kocor kamor ćazaše dnja 25. nowembra 1945, ke kermuši. Na to slědowaštej hrě Wón je hłuchi a We wudawarni Kukečanskich nowin. Brigadne dźěło bě tuž přiwšěm po NS-času ludowe kubłanje w serbskim narodnym duchu.

Bě to kaž natykliwa žołma po Łužicy – w kóždej wosadźe so młodźina schadźowaše a zwučowaše za swoje kulturne wjerški. Z tutymi nahromadźichu přez zastup pjenjezy, kotrež mějachu nowonatwarej Łužicy słužić. Tak nahromadźichu na přikład brigadnicy Šunow-Konjecy za nowonatwar Ralbičanskeje cyrkwje 500 hriwnow a za nowonatwar Serbskeho domu 200 hriwnow.

W lětach 1946 do 1948/49 natwarješe serbska młodźina Łužicu ze štyrjomi akcijemi: „Akcija Koslow“, „Wo naš wšědny chlěb“, „Natwarjamy Serbski dom“ a „Płuh zabiwa nuzu“.

„ W žanej chronice nic w Koslowje, nic při Róžeńčanskej cyrkwi, nic w archiwje Serbskeho domu, nihdźe njeje zapisane, kelko cyhelow z ruinow so wudrapa kmanych za nowy twar.“[1] ”


Ale njeběchu to jenož tute štyri akcije, kotrež zwuraznja brigadowanje, ale su to njeličomne, njenaspomnjene dźěła kóždeje wjesneje Serbskeje młodźiny. Tak nadźěłachu na přikład 47 ruce młodostnych 1946 hrajki, drasćički a nohajcy za dźěći a wozbožichu hody 1947 681 dźěći z darami.[2]

Wo prócowanjach Serbskeje młodźiny čitamy w Nowej Dobje, wosebje pak w měsačnej přiłoze Hłós młodźiny (1947–1950) a tež wo brigadowanju skupinskeho dorosta w Młodym pioněrje (1947–1950).

  • Akcija Koslow
„ ... Rukawy sej wuhorńmy, wuspěšnišo dźěłajmy, heja rup hola hej, do dźěła so měj! ”


To drje njejsu hołe słowa brigadnych spěwow, ale mysle brigadnikow, kotřiž so njedźelu, 7. julija 1946 do Koslowa podachu. W 16 hodźinach zahaji so tam „Akcija Koslow“, solidarny skutk Serbskeje młodźiny, z krótkim ceremonielom – štyri narěče (dr. Cyž, Jurij Brězan, zastupnik Domowiny a dowěrnik Domowiny w Koslowje) a pjeć serbskich spěwow (Naše Serbstwo z procha stawa Jank pod hajkom, Słyšała sym ptačka, Z dychom swjatoh Jana, Ja Słowjan sym). Přichwatali su k tomu mjez druhim młodźinske skupiny z Pančic, Šunowa a Radworja.

Dachu so do dźěła: wotwožowachu rozpadanki, klepachu cyhele a natwarichu z toho, štož bě kmane, nowy Koslow. Tuta njedźela bě spočatk někotrych njedźelow trajaceje akcije.

Kak wažna Serbska młodźina bě, pokaza so w dopomnjenkach Koslowčana Budarja, kaž to Beno Rječka piše: 

„ Bity bě wón čas žiwjenja hač do meje 1945, zhubił je w prěnjej swětowej wójnje nohu, a w druhej štyrjoch swojich synow.

Móhli zadwělować ... Njezadwělowachu, njeběchu dźě sami, młodźina bě tu, młodźi Serbja započachu hory přesadźeć. Ze škrički nadźije do přichoda w nowym, měrliwym času bu škra, buchu škrě. Škra toho julijsko-njedźelneho popołdnja a wječora roznjese so po wokolinje, po serbskim kraju.[3]

”


Koslow wobsteješe w aprylu/ meji 1945 z 19 čisłow. Nimo Budarjecom wotpali so hišće třom dalšim swójbam cyły statok. Dalšich pjeć zničenych domskich, wosom rozpadanych bróžnjow a pjeć na popjeł wotpalenych hródźi ličeše Koslow.[4]

Ze starych papjerow Domowiny je wučitać, kelko hodźin dźěła je Serbska młodźina inwestowała: 96 hodźin młodźina Jaseńcy, 82 hodźin Baćońscy, Wudworscy 60 hodźin, Njebjelčanscy 186 hodźin, 150 hodźin młodźina z Pančic-Kukowa, Worklečanscy 261 hodźin a Konjec-Šunowska młodźina 32 hodźin.

Tež Budyska brigada bě so podała na daloki puć do Koslowa (28. julija 1946):

“Budyscy młodostni, za kotrychž njebě při tehdomnišich wobchadnych poměrach tak lochko, dóstać so do Koslowa, wobstarachu sej buldogu a rěblowany wóz. Z tutym, w Serbach staroznatym, a nětko hižo zmotorizowanym zapřahom pobychu Budyscy brigadnicy njedźelu, dnja 28. Julija 1946, na brigadowanju w Koslowje. Jěducy do Koslowa přewjedźechu samo na rěblowym wozu, z brězami wupyšenym, młodźinsku zhromadźiznu a zwučowachu nowe spěwy”, rozprawja Jan Handrik 1962 w zakónčacym studijnym dźěle.

Hdyž běchu pózdni wječor dodźěłali, zastachu na dompuću hišće w hosćencu Kača Korčma a zwjeselachu ze serbskimi spěwami a recitowanjom serbskich hrónčkow přichwatanych ludźi. Zastup, kotryž so za kulturny program žadaše, dari so Koslowčanam za nowonatwar.[5]

Njebjelčanscy zaso přijědźechu do Koslowa z wosom zapřahami a wožachu tři dny dołho drjewo za nowonatwar. Zapřahi wolóžichu dźěło enormnje, wšako mějachu brigadnicy nimo toho jenož łopaće, kilopy a motyki a proste ruce za natwar wsy. Drjewo wzachu z wokolnych lěsow, kotrež bě wójna z granatami přeborkała. Do tutych lěsow, na přikład lěs mjez Pěskecami a Róžantom, sadźichu zaso brigady skupinskeho dorosta (BSD) z wučerjemi chójny, zo bychu lěs wobnowili.

Koslow pak njebě jenička zničena wjes – tež Ralbicy, Pěskecy, Nowoslicy a Róžeńčanska cyrkej atd. wjeselachu so nad podpěry Serbskeje młodźiny.

Do Pěskec nastajichu so Njebjelčenjo a Serbskopazličenjo z Pawołom Šenkarjom na čole. Pěskečenjo, Ralbičenjo a Nowosličenjo wostachu doma, wšako mějachu před nosom dosć dźěła.

Tež Worklečenjo dachu so we wsy do dźěła, pomhachu pak tež w susodnej Nowej Wjesce.

Zejicy wjeselachu so přez pomoc Pančičanskeje a Wotrowskeje brigady.

A wone, kotrež njemóžachu so na puć nastajić, dokelž mějachu doma dosć wuporjedźenju, pomhachu přiwšěm druhim wsam, kaž přikład Komorowskeje skupiny pokaza:

„ ... Dokelž je naša domizna hospodarsce ćežko ćerpjeła pod wójnu, njejsmy hišće w Koslowje byli. Zo pak njejsmy njesolidarni, dopokazuje financny wunošk našeje 300 dušow ličaceje wjeski, kotryž liči přez 1700 hriwnow«, rěkaja sady, kotrež je Jan Łukaš podpisał. Najprjedy klinči to kaž zamołwjenje, zo »njejsmy hišće w Koslowje byli« w tych něhdźe sydom tydźenjach po spočatku tutoho swojorazneho, njesebičneho hibanja w Serbach. W Komorowje samym hladaše jim dosć natwarneho dźěła do rukow, myslachu pak tež na druhich – darichu 1700 hriwnow, štož bě tehdom wjele pjenjez, a tute pjenjezy so nuznje trjebachu. Drjewo w lěsach njebě přeco tunje, cyhele mějachu so zapłaćić ...[6] ”


Wšudźe we Łužicy so zhromadnje twarješe a wuporjedźeše. Myslenje młodźiny bě solidarne, naslědne a nadźijepołne – nadźija młodźiny běchu łopaće, motyki, hamory, zapřahi, ručne piły, sekery, drjewjane wozy, konjace zapřahi, rěblowane wozyčki, kary, hubjene kolesa a mozlojte ruki.[7]

Ale twarjenja njeběchu jeničke dźěłowe polo brigady.

  • „Wo naš wšědny chlěb“ a „Płuh zabiwa nuzu“

Dalša akcija Serbskeje młodźiny bě “Wo naš wšědny chlěb”. Wo tutej dźěławosći młodźiny njedawa dospołneje rozprawy. Młodźina pomhaše na polach, na synach a na žnjach. Wosebje w powójnskim času, jako knježeše surowy hłód a chudoba, bě kóžde stwjelco wažne. Pomoc ze stron młodostnych kiwaše wosebje tam, hdźež bě muž abo synojo we wójnje wostali abo hdźež čakachu hišće na pušćenje z jatby.[2]

Brigadnicy potajkim wusychu symješka na polach, dźěłachu syno a chowachu žito dom.

„ Žadyn pjekar to njewě a žadyn minister to njeje zapisał, kelko chlěbow wjace je so napjec móhło, dokelž su brigady Serbskeje młodźiny pod hesłomaj “płuh zabiwa nuzu” a “wo naš wšědny chlěb”, so starali wo to, zo njeby žane pólko puste ležało a žane stwjelco žita wonka njechowane. Kelko chlěbow wjace we wonych lětach, hdyž bě chlěb, naš wšědny chlěb, jenož za ludźi a nic tež wšědna pica za skót. A my, my wěmy jenož přibližnu ličbu hodźin dobrowólneho, njepłaćeneho, poswjatokoweho dźěła – hódnje wjace hač běrtlk miliona.[1] ”


„ Woprawdźity historiski wuznam wšeho našeho powójnskeho dźěła, wšeho dźěła powójnskeje serbskeje młodźiny tči we tym, zo tale młodźina, wot kotrejež w połnej wěrnosći wotwisowaše – što dale budźe ze Serbami? – zo tale młodźina we sebi přewiny herbstwo serbskich roboćanskich stotkow a z wědu a wědomje přewza zamołwitosć za narodne byće.[8] ”


„ Swět njech wě, zo z našeho dźěła žiwy je a žiwy budźe serbski lud.[1] ”


  • „Natwarjamy Serbski dom“

1945 so stary Serbski dom na Lawskich hrjebjach do procha sypnje a z nim centrum serbskeje kultury z wědomostnej biblioteku, Smolerjec ćišćernju a kniharnju, žurlu a kofejownju, čitanskim rumom a Serbskej ludowej banku kaž tež bydlenjemi. Wot 1937 běchu nacionalsocialisća wšo serbske zakazali a spytali wumazać: wotwjezechu a spalichu serbske knihi, překřćichu serbsku kofejownju na „łužisku“.

Ćim wjetši bě nětko powójnski elan, sebi nowy Serbski dom natwarić. Maćica Serbska dósta w měrcu 1947 nowu ležownosć připokazanu – na Póstowym naměsće. Tam hromada rozwalinow Lessingoweje šule na Serbsku młodźinu čakaše. Do toho pak serbsku zjawnosć namołwjachu sebi naćisk wo nowym Serbskim domje w domowinskim běrowje wobhladać přińć. Wosebje witana bě tež kritika, wšako měješe być dom cyłeho serbskeho naroda. Twarski wuběrk rozsudźi jako prěnje natwarić ćišćernju. Dowolnosć ze strony sowjetskeje wobsadźenskeje mocy bě data a material čakaše w Čěskej. Započatk februara 1948 namołwja předsyda Domowiny Pawoł Nedo serbski lud, zo by so gratu přimał nowy serbski dom natwarić. Tydźeń pozdźišo pokaza Nedo Jurjej Brězanej nowu ležownosć, hdźež měješe so Serbski dom natwarić. Nedo prošeše Serbsku młodźinu do dźěła. Brězan tuž jězdźo prosy brigady do dźěła, tola žana brigada so nochcyše jako prěnja namakać. Młodźina měješe doma drje dźěła dosć a k tomu bě strašna zyma. Přiwšěm chcychu pomhać, ale nic jako prěni. Jurij Brězan to lóštnje na zetkanju serbskich brigadnikow 1988 z dopomnjenkow powědaše. Jemu rjeknychu ze wšěch stron: “Do prědka bratře, ja přińdu hnydom za tobu.”[1] Potom dósta rjenje napisany lisćik ze Serbskich Pazlic: Změjemy póstnicy, pampuchi a bujacy kofej budźe. Dojědźe sebi do Serbskich Pazlic a tam zetka Pawoła Šenkarja. Tež jemu powěda wo nuznej pomocy za natwar Serbskeho domu. Pawoł to swojim powě. Jurij Brězan so mjeztym starym Serbskopazličanam přituli a powědaše jim, hačrunjež njebě Pawoł Šenkar jemu hišće připrajił, zo budźe jich młodźina prěnja na twarnišću Serbskeho domu – za to, wón pozdźišo praji, so hańbowaše. Stari pak běchu hordźi. Jan Handrik pak pozdźišo w serbskim rozhłosu podawiznu prawdźepodobnišo rysuje:

„ To běše jara zyma, to běše w februaru, jeli so ja wěm prawje dopomnić a Jurij jónu jednoho dnja přińdźeše a praješe, dyrbimy tydźenske brigady organizować. Ja sym z Pawołom Šenkarjom rěčał, tón ma brigadu hromadźe, to maja wone póstničku w Serbskich Pazlicach a mój tam pojědźemoj. To smój jěli z awtami w rukajcach w awće a smy do Serbskich Pazlic přijěli a tam bě cyła žurla połna dokoławokoło połne ławki, tam sedźachu – a nětko wočakowachu, zo Brězan Jurij k nim porěči. To běše wěsće Pawoł spřihotował, zo budźe Brězan Jurij přijěć a budźe jim rěčeć wo jednej wuznamnej wěcy a tam je Jurij Brězan potom rěčał.[9] ”


16. februara 1948 dojědźe sebi Serbskopazličanska brigada na tydźeń jako prěnja na twarnišćo Serbskeho domu. Dohromady šěsnaćo z Pawołom Šenkarjom zaćahnychu do wile, do pozdźišeho internata Serbskeje wyšeje šule, na Walskej – to organizowa Pawoł z Rozaliju Hrjehorjowej.

A spěwajo: “Do dźěła sej ruce dajmy, bratřa twarmy nowy dom, wšitke swoje mocy skalne do dźěła za serbski dom.”, dachu so w drjewjancach a naworštowani z drastu, wšako bě -16°C, do dźěła. Wot ranja hač do pózdnjeho wječora rumowachu rozpadanki z łopačemi na wóz, kotryž hewak kóń ćahaše a dowjezechu jón po šesćoch ćahajo, ćišćo na Pfaffowu won z města. Brigady přinjesechu sebi wšitko trěbne na jedyn tydźeń wot doma sobu, to rěka: běrny, chlěb, słomu, drjewo, wuhlo, dźěłowy grat atd. – tak zo bě tež zastaranje a nocowanje zaručene.

Po ćežkim ćělnym dźěle njeběchu sprócni, ale spěwachu a mějachu přednoški – stachu so zdźěłani na kulturnym, literarnym a stawizniskim polu. Přednošowachu mjez druhim Pawoł Nedo, dr. Jan Cyž, Jurij Wjela a Měrćin Nowak-Njechorński. W běhu tydźenja nazwučowachu mały program, prjedy hač so na dompuć nastajichu. Tutón potom doma pokazowachu.

19. februara 1948 čitaš w Nowej dobje wo dźěłosławnej brigadźe, kotraž je dźěłowu normu wo 34 % překročiła. To bě zjawne pochwalenje Serbskopazličanskeje brigady, kotraž njebě sebi jenož jónu, ale tři króć na twarnišćo Serbskeho domu dojěła. Po sławnej serbskej brigadźe poda so tež Krakečanska brigada na dźěło do Budyšina, tak w Nowej dobje tydźeń pozdźišo, 25. februara 1948, a na to sćěhowachu dalše, kotrež bě Pawoł Šenkar organizował a přewodźał.[10] Brigadnicy dźěłachu rady, wšako wědźachu za čo dźěłachu, za přichod, to njewadźeše zyma, tajaty sněh a šlipot. Stajnje pak přewodźeše jich spěw. Jurij Brězan za nich wjele brigadnych spěwow zbasni. A dźěłajo nawuknychu nowe teksty spěwow připódla a po wječorach. Spěwy běchu wuraz elana brigadow. Euforiska bě młodźina, wuswobodźena wot smjertneho stracha ludu a přeswědčena wo móžnosći, sebi swój přichod sam natwarić.

Hač do lěta 1948/49 poby na twarnišću Serbskeho domu 580 młodostnych. Jich dźěło bě wjac hač 100.000 hriwnow hódne. Na oficialnym přepodaću serbskeho doma 1956 so brigadnicy, jich dźěło nahromadźene pjenjezy, drjewo atd. a tež čěscy a juhosłowjanscy darićeljo twarskich materialijow njenaspomnichu. Brigady mějachu wulku zasłužbu při přewinjenju wójnskich škodow a powójnskeje nuzy, na wozrodźenju Serbstwa, hajenju rěče a kultury, na přewinjenju letargije a strachoćiwosće tež mjez staršej generaciju po struchłych dožiwjenjach nacizma.

  • Wukrajne brigadowanje

K prěnjemu razej podachu so serbscy młodostni 1946 do Juhosłowjanskeje, zo bychu tam pomhali natwarjeć, štož bě wójna zničiła. Skupina pućowacych so zahori – wosebje zahorjeny za brigadnu mysl bě Pawoł Šenkar, kotryž załoži hnydom po nawróće Serbskopazličansku brigadu.

1947 poda so serbska brigada na twar železniskeje čary Šamac–Sarajewo. Načolnik brigady bě młodźinski referent Domowiny Jurij Brězan. Z nazhonjenjemi wróćiwši dachu so doma we Łužicy do dźěła za natwar Serbskeho domu. 24. awgusta 1947 połoži so zakładny kamjeń za nowy Serbski dom.

Kónc lěta 1947 prócowaše so wo rozšěrjenje wukrajneho brigadneho dźěła. Brigada „Pawoł Nedo“ pod nawodom Jurja Brězana poda so z połsta čłonami na dźěło na železniskej čarje k młodźinje pola Dubrovy w Słowakskej. Do jězby so brigada kubłaše, zo by Serbow hódnje reprezentowała, dźěłaše tři dny na twarnišću Serbskeho domu. 3. julija 1948 měješe so w Žandowje ze zastupjerjom hosćićelow zetkać, tři dny čakaše podarmo, njedósta dowolnosć sowjetskich a němskich instancow. Z Pólskej bě 30 čłonow sylna brigada na spočatk awgusta na pomoc při natwarje Waršawy zrěčana. Tež tuta brigada dźěłaše tydźeń při Serbskim domje – tež jej njedachu jěć, spytachu přez Praskeho žurnalista Jurja Wićaza do Bołharskeje, tež to so njeporadźi.

1948 podachu so brigadnicy, kotřiž běchu so wuznamjenili z dobrej dźěławosću doma we Łužicy, na dalše wukrajne brigadowanje. Wukrajna brigada „Alojs Andricki“ doběhńdźe sebi na twarnišćo awtodróhi Běłohród–Zagreb. Dźěławosć serbskich brigadow na Balkanje bu hišće w samsnym lěće dla konflikta mjez Stalinom a Titom zakazana, dokelž płaćeše Juhosłowjanska wotnětka jako njepřećelski kraj.

Nóžki

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Serbski rozhłós, Zetkanje serbskich brigadnikow (1988)
  2. ↑ 2,0 2,1 Rječka, Beno: Serbske młodźinske brigadowanje – Něšto wulke stawaše z procha. W: ND, Předźenak, 9. januara 1988.
  3. ↑ Rječka, Beno, Nowa doba, Předźenak, 12. decembra 1987, Serbske młodźinske brigadowanje: Wulka njedźela w Koslowje – cyhele so klepachu
  4. ↑ Rječka, Beno, Nowa doba, Předźenak, 2. januara 1988, rysowanka Jana Handrika
  5. ↑ Rječka, Beno, Nowa doba, Předźenak, 2. januara 1988, Serbske młodźinske brigadowanje, Buldoga z rěblowanym wozom abo: Witani kaž dźěćom mjedowa całta
  6. ↑ Rječka, Beno, Nowa doba, Předźenak, 9.1.1988, Serbske młodźinske brigadowanje, Něšto wulke stawaše z procha
  7. ↑ Rječka, Beno: Serbske młodźinske brigadowanje, Wulka njedźela w Koslowje - cyhele so klepachu. Nowa doba, Předźenak, 12. decembra 1987
  8. ↑ Serbski rozhłós, 60 lět Serbski dom - Budyšin
  9. ↑ Serbski rozhłós, Pawoł Šenkar běše wurjadny nawoda młodostnych
  10. ↑ Cuška, Hinc: Do stawiznow swojeho serbskeho ludu jako jeho prěni brigadnik zašoł. Nowa doba, Předźenak, 22. oktobra 1988

Literatura

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije