Okcitanšćina

Occitan, Lenga d’òc
okcitanšćina

kraje	Francoska, Italska (Valadas Occitanas a La Gàrdia), Katalanska/Španiska (Aran), Monako
rěčnicy	1 939 000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Indoeuropske rěče Italiske rěče Romaniske rěče Okcitanoromaniske okcitanšćina
družina pisma	łaćonski alfabet
oficielny status
hamtska rěč	Katalanska (w praksy wosebje we Val d'Aran wužiwana)/Španiska
rěčne kody
ISO 639-1:	oc
ISO 639-2:	oci
wikipedija

Okcitanšćina (okcitansce occitan abo lenga d'òc ) je romaniska rěč, kotruž so wot někak 2 milionow ludźi w Okcitanskej rěči, to rěka w južnej třećinje Francoskeje, w Italskej (w dolinach Valadas Occitanas a w kalabriskej gmejnje La Gàrdia), w Katalanskej (Val d'Aran) a w Monaku.

Okcitanšćina dźěli so do wjace narěčow, najwuznamniše su lengadokska narěč (lo lengadocian), prowensalska narěč (lo provençal abo lo provençau) a gaskonska narěč (lo gascon). Okcitanšćina je jara bliska katalanšćinje.

Mjeno rěče

Dźensa nałožujetej so za okcitanšćinu jenož dwě mjenje, mjenujcy occitan (husćišo wužiwane) a lenga d'òc. Tutej mjenje pojawištej so kónc 13. lětstotka, wonej stej wotwodźenej wot słowa òc (okcitansce haj), kotrež pak je wot łaćonskeho hoc wotwodźene. W srjedźowěku rozeznawachu so lenga d'òc abo okcitanšćina, lenga de si abo italšćina a lenga d'oïl abo francošćina (oïl je archaiska forma dźensnišeho francoskeho oui).

Okcitanska: okcitanski rěčny teritorij.

W zańdźenosći, wosebje pak we 18.-20. lětstotkach, wužiwaše so za okcitanšćinu tež mjeno prowensalšćina, někak wot lěta 1960 tuto słowo jenož prowensalsku narěč woznamjeni. Okcitanšćinu mjenowachu tež lemosinšćina (w 13. lětstotku) a gaskonšćina (w 16.-18. lětstotkach). Dźensa wužiwatej so tutej mjenje jenož za wodpowědowacej narěči okcitanšćiny.

W srjedźowěku židowscy wobydlerjo Okcitanskeje wučiwachu wosebitu rěč, kiž bě so z okcitanšćiny wuwiła. Tuta rěč rěka šuadit (שואדית) abo tež "židowska prowensalšćina", najstarše teksty w njej napisane pochadźeja z 11. lětstotka. Posledni znaty rěčnik šuadit běše francoski spisowaćel Armand Lunel (1892-1977).

Stawizny a status okcitanšćiny

Okcitanšćina wuwi so z ludoweje łaćonšćiny, kotruž běchu do wonych kónčin romske wójska w lětach 118-52 př. Chr. n. přinjesli. Proces romanizacije wjace lětstotkow traješe, Prowensalska a delni Lengadoc buštej zromanizowanej hižo w 1. lětstotku po Chr. n., někotre hórske kraje přiswojichu sej romanisku rěč hakle we 8. abo 9. lětstotku po Chrystusu. Dźěl baskiskeho rěčneho teritorija do dźensnišeho zromanizowany njebu.

Okcitanski budźićel Frederic Mistral, kiž bě w lěće 1904 za swoju basnisku twórbu Nobelowe myto dóstał

Prěnje okcitanizmy namakamy we łaćonsce pisanych dokumentach z 9. lětstotka, prěnje ryzy okcitanske teksty pochadźeja z kónca 10. lětstotka. W srjedźowěku ocitanšćina jako dwórska rěč a tež rěč wědomostnikow a wuměłcow měješe jara wysoki prestiž. We wukraju prestiž okcitanšćiny zwyšowaše twórba a skutkowanje troubadourow (okcitansce trobadors) w 12. a 13. lětstotkomaj. Jich rěč bě tež wulki italski basnik Dante Alighieri w něšto wjeršach sławneje Božeje komedije wužił: "Tan m'abellis vostre cortes deman, / qu'ieu no me puesc ni voill a vos cobrire. / Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan; / consiros vei la passada folor, / e vei jausen lo joi qu'esper, denan. / Ara vos prec, per aquella valor / que vos guida al som de l'escalina, / sovenha vos a temps de ma dolor!" (Dante, La divina Commedia, Purgatorio XXVI, 140-147).

Okcitansce prědowachu tež duchowni tak mjenowaneje katharskeje cyrkwje, kotruž romska katolska cyrkej za kecarsku sektu měješe. W lěće 1208 rozsudźi so bamž Innocenc III. přećiwo katharam křižerjow posłać. Sćěhowaše dołha wójna, kotraž za wuslědk měješe, zo w połójcy 13. lětstotka okcitanske teritorije Francoska wobknježi. Kónc 15. lětstotka (w sewjernych kónčinach mjenowanych Creissent hižo w 13. lětstotku) započa so w Okcitanskej francošćina jako rěč politiskeje a kulturneje elity rozšěrować. To bě započatk diglosije w Okcitanskej. W 16. lětstotku buštej tu jenož francošćina a italšćina jako hamtskej rěči připóznatej. W kraju Bearn pak wužiwaše so okcitanšćina w oficialnych dokumentach hač do časa Francoskeje rewolucije. Njedźiwajo na politisku situaciju wjetšina wobydlerjow dale okcitansce rěčeše, wosebje ludoweje woršty, ale těž wyše klasy tutu rěč zdźěla nałožowachu. Okcitanska literatura dale kćěješe.

Wurěkowanje okcitanšćiny

Wokale

• a:
  • -a-, a- a à wurěkuje so [a].
  • -a na kóncu słowa, njeakcentowane wurěkuje so [ɔ].
  • á na kóncu słowa wurěkuje so [ɔ].
• e:
  • e abo é wurěkuje so [e].
  • è wurěkuje so [ɛ].
• i abo í wurěkuje so [i] abo [j].
• o
  • o abo ó wurěkuje so [u] abo [w].
  • ò wurěkuje so [ɔ].
• u wurěkuje so [y] abo [ɥ] w semiwokalnej poziciji, jelizo po wokalu njesćěhuje, [w].

Konsonanty

• b: [b]/[β]
• c: [k]. [s] před "e" a "i". Dwójne cc wurěkuje so [ts].
• ch: [tʃ]
• ç: [s]
• d: [d]/[ð]
• f: [f]
• g: [g]/[ɣ] před "a", "o", "u". [dʒ] před "e" a "i". Na kóncu słowa wurěkuje so [k], w někotrych słowach pak [tʃ]. gu před "e" a "i" je [g]/[ɣ].
• h: něme, w gaskonskej narěči [h].
• j: [dʒ], [dz]
• k: [k]
• l: [l]. Dwójne ll wurěkuje so [ll].
• lh: [ʎ] , na kóncu słowa [l].
• m: [m], na kóncu słowa [n]. Dwójne mm wurěkuje so [mm].
• n: [n]. Na kóncu słowa je něme. [m] před "p", "b" i "m". [ŋ] před c/qu a g/gu. [ɱ] před "f". nd a nt wurěkujetej so [n].
• nh: [ɲ]. Na kóncu słowa [n].
• p: [p]
• qu: [k] před "e" a "i", hewak [kw].
• r: [r] a [ɾ]. Na kóncu słowa je zwjetša něme. rn a rm wurěkujetej so [ɾ].
• s: [s]. [z] mjez wokalemi. ss wurěkuje so [s].
• t: [t]. tg/tj wurěkuje so [tʃ]. tl je [ll]. tn je [nn]. tm je [mm]. tz je [ts].
• v: [b]/[β], w sewjernej a wuchodnej okcitanšćinje [v].
• w: [w], [b]/[β]
• x: [ts], [s] před konsonantom.
• y: [i]/[j]
• z: [z], [s] na kóncu słowa.

Zarys gramatiki okcitanšćiny

Na sćěhowacych linkach podamy krótki, jara jednory zarys gramatiki načasneje okcitanšćiny na zakładźe lengadokskeje narěče.

Substantiw (wěcownik)

Kaž we wjetšinje romaniskich rěčow (z wuwzaćom rumunšćiny a jej bliskich balkanskich romaniskich rěčow), ma tež okcitanski substantiw dwaj genusaj (maskulinum a femininum) a dwaj numerusaj (singular a plural). Plural substantiwow twori so z pomocu kóncowki –s, na př. paire – paires.

Před substantiwom zwjetša artikl steji, pak definitny, pak indefinitny.

Definitny artikl ma tute formy:

• maskulinum
  • singular: lo, na př. lo paire
  • plural: los, na př. los paires
• femininum
  • singular: la, na př. la maire
  • plural: las, na př. las maires

W singularje před wokalemi definitny artikl so eliduje: l’amic (m.), l’amiga (f.).

Indefinitny artikl ma sćěhowace formy:

• maskulinum
  • singular: un, na př. un paire
  • plural: uns/unes (Indefinitny artikl wužiwa so w plurale jenož zrědka.)
• femininum
  • singular: una, na př. una maire
  • plural: unas

Na rozdźěl wot srjedźowěkeje okcitanšćiny načasna rěč njeznaje kategoriju pada, wona jenož prepozicije (předłóžki) wužiwa: lo paire, del (= de + lo) paire, al (= a + lo) paire, pel (= per + lo) paire; w plurale pak los paires, dels (= de + los) paires, als (= a + los) paires, pels (= per + los) paires.

Adjektiw (kajkostnik)

ma tež wosebite formy za maskulinum/femininum a za singular/plural:

• maskulinum
  • singular: escur
  • plural: escurs
• femininum
  • singular: escura
  • plural: escuras

Stopnjowanje adjektiwow:

• Pozitiw: escur
• Komparatiw: mai escur
• Superlatiw: lo mai escur

(Feminimum: escura, mai escura, la mai escura; plural: maskulinum: escurs, mai escurs, los mai escurs, femininum: escuras, mai escuras, las mai escuras)

Pronomen (naměstnik)

• Personalne pronomeny (wosobowe naměstniki)

ieu (ja)

tu (ty)

el, ela (wón, wona)

nosautres m., nosautras f. (my)

vosautres m., vosautras f. (wy)

eles, elas (woni, wone)

Personalny pronomen jako subjekt a objekt
Subjekt	Direktny objekt	Indirektny objekt
ieu	me (m’)	me, a ieu
tu	te (t’)	te, a tu
el m.	lo (l’)	li, a el
ela	la (l’)	li, a ela
el n.	o	li, a el
(refleksiwne)	se	se, a el
nosautres, -as	nos	nos, a nosautres, -as
vosautres, -as	vos	vos, a vosautres, -as
eles	los	li/lor, a eles
elas	las	li/lor, a elas
(reflexiwne)	se	se, a se

• Posesiwne pronomeny (přiswojowace naměstniki)
  • njeakcentowane

• Singular

mon, ma (mój, moja)

ton, ta (twój, twoja)

son, sa (jeho, jeje)

nòstre, nòstra (naš, naša)

vòstre, vòstra (waš, waša)

lor (jich)

• Plural

mos, mas (moji, moje)

tos, tas (twoji, twoje)

sos, sas (jeho, jeje)

nòstres, nòstras (naši, naše)

vòstres, vòstras (waši, waše)

lors (jich)

Přikłady: mon paire, ma filha, tos amics, vòstras amigas.

• • akcentowane

• Singular

mieu; mieuna, miá (mój, moja)

tieu; tieuna, tiá (twój, twoja)

sieu; sieuna, siá (jeho, jeje)

nòstre, nòstra (naš, naša)

vòstre, vòstra (waš, waša)

lor (jich)

• Plural

mieus; mieunas, miás (moji, moje)

tieus; tieunas, tiás (twoji, twoje)

sieus; sieunas, siás (jeho, jeje)

nòstres, nòstras (naši, naše)

vòstres, vòstras (waši, waše)

lors (jich)

Přikłady: Lo mieu fraire. (Mój bratr.) Gojat mieu! (Mój hólče!) Aquò’s mieu. (To je moje.)

• Demonstratiwne pronomeny (pokazowace naměstniki)
  • bliska wěc abo wosoba

• maskulinum
  • singular: aiceste/aqueste
  • plural: aicestes/aquestes

• femininum
  • singular: aicesta/aquesta
  • plural: aicestas/aquestas

• neutrum
  • singular/plural: eiçò/aiçò

• • daloka wěc abo wosoba

• maskulinum
  • singular: aquel
  • plural: aqueles

• femininum
  • singular: aquela
  • plural: aquelas

• neutrum
  • singular/plural: aquò (aco)/ailò

Numeral (ličbnik)

Kardinalne numerale (zakładne ličbniki)
1 un, una	11 onze	21 vint-e-un
2 dos, doas	12 dotze	30 trenta
3 tres	13 tretze	40 quaranta
4 quatre	14 catòrze	50 cinquanta
5 cinc	15 quinze	60 seissanta
6 sièis	16 setze	70 setanta
7 sèt	17 dètz-e-sèt	80 quatre-vints, ochanta, ueitanta
8 uèch, uèit	18 dètz-e-uèch	90 nonanta
9 nòu	19 dètz-e-nòu	100 cent
10 dètz	20 vint	1000 mila, mil

• Ordinalne numerale (rjadowe ličbniki)

1. primièr, primièra

2. segond, a

3. tèrç, a (tresen, a)

4. quart, a (quatren, a)

5. quint, a (cinquen, a)

6. seisen, a

7. seten, a

8. ochen, a (oiten, a)

9. noven, a

10. desen, a

11. onzen, a

12. dotzen, a

13. tretzen, a

14. catòrzen, a

15. quinzen, a

16. setzen, a

17. dètz-e-seten, a

18. dètz-e-ochen, a (dètz-e-oiten, a)

19. dètz-e-noven, a

20. vinten, a

100. centen, a

1000. milen, a

Werb (słowjeso)

Okcitanske werby dźěla so do třoch konjugacijow, werby 1. konjugacije maja w infinitiwje kóncowku –ar, werby 2. konjugacije kóncowku –ir a werby 3. konjugacije kóncowku –re, -er abo –e. Okcitanski werb ma štyri modusy (indikatiw, imperatiw, kondicional a konjunktiw) a wósom tempusow (prezens, passé composé/zestajeny preteritum, imperfekt, pluskwamperfekt, passé simple/jednory perfekt, passé antérieur, futur a futur antérieur).

Negacija twori so z pomocu pas: Parli pas occitan. (Njerěču okcitansce.)

Konjugacija werba cantar - indikatiw
prezens	passé composé	imperfekt	pluskwamperfekt
canti	ai cantat	cantavi	aviá(i) cantat
cantas	as cantat	cantaves	aviás cantat
canta	a cantat	cantava	aviá cantat
cantam	avèm cantat	cantàvem	aviàm cantat
cantatz	avètz cantat	cantàvetz	aviàtz cantat
cantan	an cantat	cantavan	avián cantat
passé simple	passé antérieur	futur	futur antérieur
cantèri	aguèri cantat	cantarai	aurai cantat
cantères	aguères cantat	cantaràs	auràs cantat
cantèt	aguèt cantat	cantarà	aurà cantat
cantèrem	aguèrem cantat	cantarem	aurem cantat
cantèretz	aguèretz cantat	cantaretz	auretz cantat
cantèron	aguèron cantat	cantaràn	auràn cantat

Konjugacija werba cantar - imperatiw
afirmatiwny	canta, cantem, cantatz
negatiwny	cantes pas, cantem pas, cantetz pas

Konjugacija werba cantar - kondicional
prezens	preteritum
cantariá(i)	auriá(i) cantat
cantariás	auriás cantat
cantariá	auriá cantat
cantariàm	auriàm cantat
cantariàtz	auriàtz cantat
cantarián	aurián cantat

Konjugacija werba cantar - konjunktiw
prezens	perfekt	imperfekt	pluskwamperfekt
cante	aja cantat	cantèssi	aguèssi cantat
cantes	ajas cantat	cantèsses	aguèsses cantat
cante	aja cantat	cantèsse	aguèsse cantat
cantem	ajam cantat	cantèssem	aguèssem cantat
cantetz	avjatz cantat	cantèssetz	aguèssetz cantat
canten	ajan cantat	cantèsson	aguèsson cantat

Particip werba cantar
prezens	preteritum	werbalny adjektiw
cantant	cantat, cantada, cantats, cantadas	cantador, cantadoira

Infinitiw werba cantar
prezens	preteritum
cantar	aver cantat

Kaž druhe romaniske rěče tež okcitanšćina ma wjele njeregularnych werbow. Njeregularne su napřikład werby aver (měć), èstre/èsser (być), far/faire (činić) a dr.

Přirunanje konjugacijow w někotrych romaniskich rěčach a we łaćonšćinje (indikatiw prezensa werba cantar)
okcitanšćina	katalanšćina	španišćina	francošćina	łaćonšćina
canti	canto	canto	je chante	canto
cantas	cantes	cantas	tu chantes	cantas
canta	canta	canta	il (elle) chante	cantat
cantam	cantem	cantamos	nous chantons	cantamus
cantatz	canteu	cantáis	vous chantez	cantatis
cantan	canten	cantan	ils (elles) chantent	cantant

Kodifikacija a prawopis

(Dalše wobdźěłanje sćěhuje!)

Okcitanske narěče

Rěčespytnik Pierre Bec (okcitansce Pèire Bèc) dźěli ocitanske narěče takle:

• gaskonska skupina, hdźež jenička narěč słuša
  • gaskonska narěč (gascon), wobsahujo tež aranés, kiž rěči so we Val 'Aran
• sewjerookcitanska skupina
  • lemosinska narěč (lemosin)
  • auvernhatska narěč (auvernhat)
  • vivaroalpenska narěč (vivaroalpenc)
• južnookcitanska skupina
  • prowensalska narěč, (provençal, regionalnje wurěkowane provençau; k njej tež narěč z wokoliny města Nice słuša, niçard)
  • lengadokska narěč (lengadocian)
• (katalanšćina, kotraž bě so wot okcitanšćiny wotdźěliła)

Samsny wědomostnik pak hišće nadnarěčne (supradialektalne) dźělenje okcitanskich narěčow namjetuje:

• Skupina auvergnatsko-srjedźomórska
  • lemosinska narěč (lemosin)
  • auvernhatska narěč (auvernhat)
  • vivaroalpenska narěč (vivaroalpenc)
  • prowensalska narěč (provençal, regionalnje wurěkowane provençau, wobsahujo narěč niçard)
• Srjedźookcitanska skupina
  • lengadokska narěč (lengadocian), z wuwzaćom južneje lengadošćiny
• Skupina aquitanopirenejska
  • južnolengadokska narěč (lengadocian meridional)
  • gaskonšćina (gascon)
• (katalanšćina, kotraž bě so wot okcitanšćiny wotdźěliła)

Wot prowensalskeje narěče bě so šuaditšćina wotdźěliła.

Okcitanske narěče

PŘIRUNANJE SAMSNEHO TEKSTA W NĚKOTRYCH OKCITANSKICH NARĚČACH

Lengadokska narěč

Un òme aviá pas que dos dròlles. Lo plus jove diguèt a son paire: “Es ora pèr ièu de me governar sol e d’aver d’argent; me cal poder partir e véser de païs. Despartissètz lo vòstre ben e donatz-me çò que devi aver.” – “O mon filh”, diguèt lo paire, “coma voldràs tu, “siás un marrit e seràs castigat.” Apuèi dubriguèt una tireta, despartiguèt lo sieu ben e ne faguèt doas parts.

Prowensalska narěč

Un òme aviá rèn que dos fius. Lo plus joine diguèt a son paire: “Es tèmps que fuga mon mèstre e qu’aga de sòus; fau que posca me’n anar e que vega de païs. Partatjatz vostre bèn e donatz-me çò que deve aver.” – “O mon fiu”, faguèt lo paire, “coma voudràs; siás un marrit e seràs punit.” E puèi dubriguèt un tirador, partatgèt son bèn e ne faguèt doas parts.

Gaskonska narěč

Un òme n’avèva pas que dus hilhs. Lo mès joen digoc a son pair: “Qu’ei temps que sia mon mèste e qu’aja argent; que cau que posca me’n anar e que veja païs. Partatjatz vòste ben e balhatz-me çò que devi aver.” – “Que òc, mon hilh”, digoc lo pair, “coma volhas; qu’és un maishant e que seràs punit.” Lavetz draubiscoc un tirador, que partatgèc son ben e que’n hascoc duas porcions.

Wotkazy

• Lo Tresaur dau Felibritge Najwuznamniši słownik prowensalskeje narěče okcitanšćiny, awtor F. Mistral
• Lexilogos Una colleccion interessanta de ligams, mas la concepcion de l'occitan i es pas totjorn fisabla.
• Occitanet
• Lingüistica Occitana Revista electronica de lingüistica occitana
• Conselh de la Lenga Occitana Preconizacions dins la nòrma classica de l'occitan
• Marraire (l'occitan en Velai e al nòrd de Vivarés)
• Associacion Internacionala d'Estudis Occitans
• Institut Occitan (Pau)
• Bibliografia electronica dels trobadors
• Parlar Occitan Grop de discussion EN occitan
• La Lenga Occitana Grop de discussion SUS l'occitan
• Lista Òc Grop de discussion (non moderat)
• Exercicis en lenga occitana
• Ressorsas pedagogicas per l'occitan
• Cièl d'Òc Banca de tèxtes numerizats
• Diccionari de l'occitan medieval
• Lexic de l'occitan medieval
• Thesaurus Occitan Basa de donadas dialectologicas multimèdia
• Òc per l'occitan Annuari de las entrepresas e organismes amb lo certificat "òc per l'occitan"
• Ostal d'Occitània de Tolosa l'Ostal de las associacions occitanas de Tolosa
• Pàgina Principal de La Calandreta (en occità)
• Trésor de la langue d'oc, digitalna knihownja okcitanskich tekstow

Telewiza w okcitanšćinje online

• Calandreta-TV wusyłanje za okcitanskich šulerjow
• Diari de Barcelona powěsće w aranskej okcitanšćinje z Barcelony
• TV FRANCE 3 regionalne wusyłanje francoskeje telewizy w lengadokskej okcitanšćinje, powěsće a aktuality (archiw)
• Òc tele wusyła wot 18.30 do 22.30 (najlěpje Internet Explorer nałožować)

Rozhłós w okcitanšćinje

• Ràdio País Sćelak, kotryž wosebje okcitansce wusyła (stream online)
• Webowe strony Ràdio País (francosce a okcitansce - w gaskonskej narěči)
• Radio Occitania Sćelak, kotryž wjele okcitansce wusyła (stream online)
• Webowe strony Radio Occitania
• Ràdio Gasconha Okcitanski sćelak, kotryž wusyła w gaskonskej narěči (stream online)
• Webowe strony Ràdio Gasconha
• Lisćina sćelakow, kotrež wusyłaja okcitansce