Walizišćina

Cymraeg
walizišćina

kraje	Waliziska (Zjednoćene kralestwo), dolina Chubuta (Argentinska)
rěčnicy	wjace hač 750.000: Waliziska 611.000, Jendźelska 133.000, dolina Chubuta 25.000, Kanada 3.160, USA 2.655, Nowoseelandska 1.155, Awstralska 1.060
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Indoeuropske rěče Keltiske rěče Kupokeltiske rěče Britaniske rěče
družina pisma	łaćonski alfabet
oficielny status
hamtska rěč	Waliziska
rěčne kody
ISO 639-1:	cy
ISO 639-2:	wel
ISO 639-3 (SIL):	cym
karta
wikipedija

Walizišćina (tež kymrišćina, walizisce Cymraeg abo y Gymraeg) je keltiska rěč, kotraž so we Waliziskej, w Jendźelskej při hranicy z Waliziskej a w enklawach po cyłym swěće rěči. Walizišćina je dźensa najbóle wužiwana keltiska rěč na swěće a rěči so wot wokoło 750 tysac ludźi.

Byrnjež wuznam walizišćiny wot něšto lětdźesatkow woteběrał, je so w lěće 1993 jeje oficielne wozrodźenje stało, hdyž ju Britiski parlament na samsnu runinu z jendźelšćinu za wužiwanje w běžnym zjawnym žiwjenju staji.

Na rozdźěl wot bretonšćiny je walizišćina hišće jara witalna, dokelž bu přeco hišće wot wjele dźěći jako maćeršćinu nawuknjena a so wot wšěch towaršnostnych worštow rěka. Wuhlady, rěč wobchować, su tohodla relatiwnje dobre, dokelž zo walizišćina hišće nad zwisowacym rěčnym teritorijom disponuje; w někotrych krajnych dźělach, wosebje w sewjerje, staja waliziskorěčnicy tež dźensa hišće wjetšinu, z podźělom wot hač do 70 %. Za čas poslednich dźesać lět je procentualny podźěl rěčnikow konstantnje wostaja, mjeztym zo do toho pomału, ale njepřestawajcy wotewza; absolutna ličba rěčnikow je so samo zaso zwyšiła. Wot załoženja swójskeho waliziskeho parlamenta, National Assembly for Wales / Cynulliad Cenedlaethol Cymru, buchu naprawy k spěchowanju walizišćiny hišće intensiwniše. Nimo toho je walizišćina hordosć a identitu wuskutkowacy element wjele Walizičanow, samo jeli ju sam wjace njewobknježa.

Po ludličenju wot lěta 2001 rěči wokoło 21 % Walizičanow rěč. Wobmjezowane znajomosće walizišćiny (na př. jenož čitanske znajomosće) maja něhdźe 8 % wobydlerstwa. Zo su wuhlady na wobchowanje rěče přiwšěm dobre, zwisuje předewšěm z tym, zo koncentruje so jendźelšćina w měšćanskich regionach Waliziskeje, mjeztym zo su nakrajne regiony, hdźež poměrnje mało ludźi bydli, často hišće přewažnje waliziskorěčne.

Wurjekowanje

Pozicija formantow pola rěčnika walizišćiny z Bangor.

Waliziski alfabet wobsahuje slědowace pismiki:

a b c ch d dd e f ff g ng h i j l ll m n o p ph r rh s t th u w y

ch, dd, ff, ng, ll, ph, rh und th liča so jako swójske pismiki a wobjednawaja so tež při zrjadowanju w słownikach jako tajke.

k, q, v, x a z njewustupuja we waliziskich słowach; j jewi so jeničce w jendźelskich požčonkach.

• a: a (krótki abo dołhi).
• ae: něhdźe kaž němske ei.
• b: b.
• c: k.
• ch: kaž němski ch w Buch (ženje kaž w ich).
• d: d.
• dd: spěwny th kaž w jendźelskim this.
• e: e, ä (krótki abo dołhi).
• f: kaž w w němčinje.
• ff: kaž f w němčinje.
• g: g.
• ng: nimale přeco kaž ng w Ding, jenož wuwzaćnje kaž w Bingo.
• ngh: ng ze słyšomnym h.
• h: h.
• i: kaž i (krótki abo dołhi) resp. před wokalemi kaž němske j.
• j: kaž jendźelske j.
• l: l.
• ll: njespěwny frikatiwny l. (nastanje, jeli so l a h runočasnje wurjekujetej; wot rěčnikow jendźelšćiny so často jako thl abo khl wurjekuje.)
• m: m.
• mh: mh ze slědowacym h.
• n: n.
• nh: n ze slědowacym h.
• o: o (krótki abo dołhi).
• oe: něhdźe kaž němski eu.
• p: p.
• ph: kaž f w němčinje.
• r: sylnje jazykowy spěwny r kaž w španišćinje.
• rh: sylnje jazykowy njespěwny r z runočasnje wurjekowanym, jasnje słyšomnym h.
• s: njespěwny s.
• si: š.
• t: t.
• th: njespěwny th kaž w jendźelskim thing.
• u: W južnej Waliziskej kaž i; w sewjernym Waliziskej mjenje abo bóle kaž y w němskim Pyramide (krótki abo dołhi; = IPA [i]).
• w: kaž němski u (krótki abo dołhi) resp. před wokalemi kaž jendźelski w.
• wy: pak kaž ui pak kaž jendźelski wi w wit abo kaž (britisko-)jendźelski wer w follower.
• y: (1) W jednozłóžkowych słowach a w poslednjej złóžce wot wjacezłóžkowych słowow kaž waliziski u (hlej horjeka). (2) Hewak kaž njepřizwučny němski e w bitte. – Cymry = „Walizičenjo“ (plural) so praji něhdźe kaž kömri.

Wokale móžeja krótke abo dołhe być:

• krótke su
  • wšě njepřizwučne wokale ale tež
  • přizwučne wokale před konsonantowymi skupami (ch, dd, ff, th su pak kóždy króć jednotliwe konsonanty!) a před p, t, c, m, ng; nimo toho jeli buchu z grawisom markěrowane (à, è atd.).
• dołhe su přizwučne wokale před b, ch, d, dd, f, ff, g, s, th, jednorym n, jednorym r; nimo toho jeli buchu z cirkumfleksom markěrowane (â, ê atd.).

Přizwukowanje leži, wot mało wuwzaćow wothladane, na druhej poslednjej złóžce: brénin = „kral“, brenhínes = „kralowka“, breninésau = „kralowki“. Jedne mało wuwzaćow je Cymráeg = „waliziski“.

Literatura

• Britta Schulze-Thulin: Walisisch – Wort für Wort, 192 stronow, Reise Know-How Verlag, ISBN 3-89416-571-5

Keltiske rěče

kupske keltiske rěče	goidelske (gelske) rěče	iršćina - manšćina† - šotiska gelšćina
	britanske rěče	bretonšćina - kornišćina - kumbrišćina† - walizišćina
twjerdźowe keltiske rěče		galatšćina† - gallišćina† - keltiberišćina† - lepontšćina† - norišćina†
		† mortwe