Julius Eduard Wjelan
Julius Eduard Wjelan (němsce Julius Eduard Wehlan; * 1. februara 1817 w Slepom; † 7. apryla 1892 runje tam) bě serbski ewangelski farar, spisowaćel, basnik, grafikar a zakitowar serbstwa.
Žiwjenje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Narodźi so jako syn fararja Jana Wjelana (1773–1852), kiž skutkowaše wot 1810 w Slepjanskej wosadźe, a jeho mandźelskeje Friederike Auguste. Wjelan wopytowaše wot 1831 do 1836 gymnazij w Budyšinje a wobdźěleše so tam 1832 na wot swojeho sobušulerja Jana Arnošta Smolerja nastorčenych serbskich zwučowanjach. Wot 1836 do 1841 studowaše we Wrócławju ewangelsku teologiju a słowjanske rěče a w Berlinje orientaliske rěče. Wot 1842 do 1850 dźěłaše jako domjacy wučer, najprjedy w Krakowje a potom pola hrabje von Pücklerja w Mužakowje. Wot 1850 do 1852 bě substitut a wot 1852 hač do swojeje smjerće w lěće 1892 z fararjom w ródnym Slepom.
Wjelan zemrě dnja 7. apryla 1892 a bu 11. apryla na Slepjanskim kěrchowje pochowany. Narowne pomniki Wjelanec swójby su so před Slepjanskej cyrkwi wobchowali.
Skutkowanje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Wjelan wobdźěli so aktiwnje na studentskim hibanju. We Wrócławju bě čłon Smolerjoweho Akademiskeho towarstwa za łužiske stawizny a rěče a starši serbskeje sekcije. Jako grafikar zhotowi barbojte wobrazy serbskich drastow za Smolerjowe Pěsnički Hornich a Delnich Łužiskich Serbow; sam wozjewi 1850/51 w Tydźenskej Nowinje cyklus 32 satiriskich wobrazow Knjez Wjesela na swojim kuble abo radosć wonkowneho žiwjenja w stilu předměrcowskeje karikatury a Hans Depla a Mots Tunka w Serbskich Nowinach. Jako portretist zwobrazowa znateho Chwačanskeho brašku Jana Kmocha. Na hudźbnym polu skomponowa Wjelan někotre kěrluše a baladu Mortwy doł (ČMS 1876).
Wjelan wozjewješe wosebje w Serbskich Nowinach, Łužičanu a Časopisu Maćicy Serbskeje basnje wobskoržaceho charaktera přećiwo germanizatoriskej politice Pruskeje kaž tež wšelake kěrluše. Wón bě awtor baladow, někotrych powědančkow kaž tež wobšěrneje reportaže Wulět do Belgrada (Łužičan 1868). Šěroko zajimowany Wjelan zaběraše so mjez druhim z najstaršej indoeuropskej rěču, pisaše wo wohnju w indiskej mytologiji a wo pospytach z mašinami w powětře lětać. Nimo toho měješe wulki zajim za juhoserbsku narodnu epiku a pućowaše do Serbiskeje, hdźež přełoži někotre pěsnje ze zběrki ludowych spěwow Vuka Karadžića, mjez druhim Južnoserbske narodne pěsnje (ČMS 1848). Jako znajer pólšćiny přełožowaše kěrluše pólskeho prědarja Samuela Dambrowskeho (Lěkarjenje za dušu w chorosći, Budyšin 1886) a Psalterz Dawida basnika Jana Kochanowskeho.
Wot 1850 wustupowaše w nowinach a časopisach za wužiwanje serbskeje rěče w zjawnym žiwjenju a kritizowaše antiserbsku politiku pruskeho stata (Tyranstwo 19. stotka w Delnych Łužicach, Łužičan 1866; Z pruskich Serbow, Łužičan 1879). Při tym běše z dobrym přikładom, tak bě hnydom po nastupje farskeho městna w Slepom (znowa) zawjedł serbske bože słužby, njehladajo na protesty němskich wobydlerjow a bjez dowolnosće wyšnosće. Zapoda někotre peticije na statne instancy – na přikład 1881 z 1.195 podpismami – w kotrychž protestowaše doraznje přećiwo wutłóčenju serbskeje rěče ze šule a cyrkwje. Přez tute postupowanje docpě małe koncesije, abo antiserbske wukazy so nachwilnje zběhnychu. Dla swojeho zjawneho wustupowanja bu pod policajski dohlad stajeny a měješe ze stron wyšnosćow wšelakore restrikcije znjesć.
Nimo toho zaběraše so tež z ludowědu, antropologiju a stawiznami serbskeje rěče, wosebje Slepjanskeje narěče.
Wjelan bě wot 1847 čłon Maćicy Serbskeje a sobustaw Berlinskeho archeologiskeho towarstwa. Nimo toho bě sobustaw Towarstwa pomocy za studowacych Serbow, Serbskeho lutherskeho knihoweho towarstwa a Zjednoćenstwa serbskeje studowaceje młodźiny k wudawanju Zejlerjowych spisow. Ze swojimi pjenjezami podpěraše nadarjene dźěći a serbskich studentow.
Dalše wozjewjenja
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Namjezno-Mužakowska wotnožka serbšćiny. ČMS 22 (1869), str. 57–93
- Z hole. Kulturno-historiski wobraz. Łužica 2 (1883), str. 12–13
- Spěwajomne psalmy abo metriski přełožk 150 psalmow. Slepo 1891 (přełožk)
- Serbska poezija 36 – Julius Eduard Wjelan. LND, Budyšin 1995, zestajał a wudał Kito Lorenc
Žórło
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Jurij Młynk/Pětr Kunze: Wjelan, Julius Eduard, 623slsl.. W: Jan Šołta, Pětr Kunze, Franc Šěn (wud.): Nowy biografiski słownik k stawiznam a kulturje Serbow. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1984, str. {{{3}}}
