Swahilšćina
| kraje | Burundi, Kenia, Mayotte, Mosambik, Somalia, Južnoafriska republika, Uganda, Demokratiska republika Kongo | |
| rěčnicy | prěnja rěč 800 tys. druha rěč 10 mil. | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | Nigerokongoske rěče
| |
| družina pisma | łaćonski alfabet | |
| oficielny status | ||
| hamtska rěč | Kenija, Uganda, Tansanija, Demokratiska republika Kongo | |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-1: |
sw | |
| ISO 639-2: |
swa | |
| ISO 639-3 (SIL): | ||
| wikipedija | ||
| Přikład | ||
| Wótče naš | ||
| Baba yetu uliye mbinguni, jina lako litukuzwe. | ||
Swahilšćina (Kiswahili) je rěč, kiž so we wuchodnej Africe wužiwa. Wona ma wjele narěčow. Mjeno rěče pochadźa wot pluraliskeje formy (sawahil) arabskeho słowa sahil "pobrjóh".
Rozšěrjenje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Wužiwa so w tutych krajach: Tanzanija, Burundi, Kenia, Mayotte, Mosambik, Somalia, Južna Afrika a Uganda. W někotrych z nich je samo jako hamtska rěč.
Fraze
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Jedna z najbóle znatych frazow we swahilšćinje je „hakuna matata“ z trikoweho filma Walta Disneyja Kral lawow. To woznamjenja „žadyn problem“ abo „nječiń sej žane starosće“.
Ale tež znatej mjenje Simba a Rafiki stej z tuteje rěče, dokelž tej słowje woznamjenjatej law resp. přećel.
Alfabet
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Za pisanje swahilšćiny dźensnišeho dnja so łaćonski alfabet wužiwa. a, b, ch [č], d, dh (jendź. th kaž we słowje that), e, f, g, gh, h, i, j [dź], k, l, m, n, ng’, ny [ń], o, p, r, s, sh [š], t, th (jendź. th kaž we słowje thin), u, v (něm. v we słowje Vase), w, y [j], z
Gramatika
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Fonologija
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Wokale
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Standardna swahilšćina ma pjeć wokalnych fonemow: /a/, /e/, /i/, /o/ a /u/, kaž španišćina, japanšćina a esperanto. Wotpowěduja němske krótke wokale a so tež w njepřizwučnych złóžkach nic redukowanje wurjekuja. Předposledni Wokal je dołhi, ale tež wotewrjeny, dokelž přizwuk přeco je na předposlednjej złóžku.
- Wurjekowanje:
- /a/ kaž „a“ w němski „hat“; a
- /e/ kaž „e“ w němski „Fett“; ɛ
- /i/ kaž „i“ w němski „in“; ɪ
- /o/ kaž „o“ w němski „hoffen“; ɔ
- /u/ kaž „u“ w němski „Kuss“; ʊ
Swahlšćina nima diftongi. Słowo za „leopard“, chui, so tohodla chu’i wurjekuje.
Konsonanty
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Slědowaca tabela wobsahuje konsonanty swahilšćiny w formje jich pisomneje realizacije. W róžkatych spinkach je přeco zwuk we fonetiskej transkripciji podawany. Nimo mjenowanych tež eksistuje pismikowa kombinacija <ng'> (wurjekuj: [ŋ]). Rozeznawa so wot <ng> přez falowanje kluzila [ɡ]. <m> na spočatk słowa před konsonantom k [m̩] nastanje. Wosebitosć w zwukowym inwentarje swahilšćiny su implosiwy, kotrež na městno spěwnych plosiwow [b], [d] a [ɡ] stupaja.
| bilabial | labio- dental |
dental | dental-alweolar | alweolar | palatal- alweolar |
palatal | welar | glotal | |
| Plosiwy | p [p] | t [t] | k [k] | ||||||
| Affrikate | ch [tʃ] j [ɟ][1]/[ʤ][2] | ||||||||
| Frikatiwy | f [f] v [v] | th [θ] dh [ð] | s [s] z [z] | sh [ʃ] | gh [ɣ][1]/[R][2] | h [h] | |||
| Flaps (geschlagen) |
r [ɾ] | ||||||||
| Nasale | m [m] | n [n] | ny [ɲ] | ng [ŋɡ][1], ng' [ŋ][2][1] | |||||
| Approximanty | w [w] | y [j] | |||||||
| lat. Approxi- manten |
l [l] | ||||||||
| Implosiwy | b [ɓ][1] | d [ɗ][1] | g [ɠ][1] |
Přispomnjenje: Jeli stej dwaj zwukaj w kašćiku, potom je prěni njespěwny a druhi spěwny.
Někotři rěčnicy njespěwny wotpowědnik wot konsonanta gh [ɣ] wužiwaja. To so jako kh [χ][2] pisa, kaž na př. khabari (město habari) "powěsć; nowinka".
Klasowy system
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Swahilšćina ma klasowy system kaž wšě Bantuske rěče. Su cyłkownje wósom klasow (po Kauderwelsch, na stronach 12-14). Někotři awtorojo liča singular a plural po jednym, tak zo po nich swahilšćina ma samo pjatnaće abo sydomnaće klasow. Klasa z prefiksom ku- ma jenož singular.
Tu slěduje připis po Kauderwelsch 10, 6. nakłada wot lěta 1997.
Adjektiwy a numerale maja samsne prefiksy kaž substantiwy, ale werby, genitiwne partikle a někotre druhe słowne družiny maja zdźěla druhe.
1. klasa wobsahuje słowa za žiwochow. W singularje so substantiwy započinaja z m abo mw, w pluralu z wa.
| mtu "čłowjek" | watu "ludźo" |
| mtoto "dźěćo" | watoto "dźěći" |
| Přikład w singularje: mtoto mmoja anasoma „Jedne dźěćo čita.“ | ||
| mtoto "dźěćo" | mmoja "jedyn" | anasoma "čita" |
| Přikład w pluralu: watoto wawili wanasoma „Dwě dźěsći čitatej.“ | ||
| watoto "dźěći, dźěsći" | wawili "dwaj, dwě" | wanasoma "čitaja" |
2. klasa wobsahuje rostliny, dźěle přirody a někotre dźěle ćěła. W singularje so substantiwy započinaja z m abo mw, w pluralu z mi.
| mkate "chlěb" | mikate "chlěby" |
| mti "štom" | miti "štomy" |
3. klasa wobsahuje słowa, kotrež daja so ćežko zarjadować. W singularje so substantiwy započinaja z ki abo ch, w pluralu z vi abo vy.
| kitabu "kniha" | vitabu "knihi" |
| chakula "jědź" | vyakula "jědźe" |
| Přikład w singularje: kitabu kimoja kinatosha „Jedna kniha dosaha.“ | ||
| kitabu "kniha" | kimoja "jedyn" | kinatosha "dosaha" |
| Přikład w pluralu: vitabu viwili vinatosha „Dwě knize dosahatej.“ | ||
| vitabu "knize, knihi" | viwili "dwaj, dwě" | vinatosha "dosahatej, dosahaja" |
4. klasa wobsahuje předewšěm płody, dźěla rostlinow a wjele cuzych słowow. W singularje nima prefiks, w pluralu ma prefiks ma.
| shamba "polo" | mashamba "pola" |
| yai "jejko" | mayai "jejka" |
5. klasa je najjednoriša klasa, kotrež wobsahuje najwjace słowow. Singular a plural stej samsnej.
- ngoma "bubon, bubony"
- baba "nan, nanojo"
6. klasa wobsahuje słowa, kotrež započinaja w singularje z u abo w, w pluralu z n. N jenož so pokaza, jeli slědowacy konsonant je jedyn z d, g, j, ch a z. Před jednym z slědowacych n, v a b nastanje m. Před wokale nastanje ny.
| ukurasa "strona" | kurasa "strony" |
7. pa-klasa wobsahuje jenož jedne słowo, mahali "městno".
8. klasa wobsahuje wšě werby. Započina so na ku abo kw. Plural njeje.
- kucheka "smjeć so"
- kupika "warić"
Změna klasow
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Z samsneje korjenja móžeja so přez wužiwanje rozdźělnych klasowych prefiksow wotwodźenki tworić: čłowjeske (1.) mtoto (watoto) „dźěćo, dźěći“; abstraktne (6.) utoto „dźěćatstwo“; pomjeńšowanje (3.) kitoto (vitoto) „embryjo“; powjetšenje (4.) toto (matoto) „wulke dźěćo/wulke dźěći“.
Tež móžne: rostliny (2.) mti (miti) „štom(y)“; graty (3.) kiti (viti) „blido/blida“; powjetšenje (4.) jiti (mati) „wulki štom“; pomjeńšowanje (3.) kijiti (vijiti) „kij/kije“; ? (6.) ujiti (njiti) „šwižny, wulki štom/šwižne, wulke štomy“.
Afrika "Afrika"; (1.) Mwafrika "Afričan", Waafrika "Afričenjo"
Pronomeny
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Wosobowe pronomeny
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Swahilšćina ma rozdźělne pronomeny, a to samostatne ale tež afiksowe.
| wosoba | numerus | samostatny | jako subjektowy prefiks | jako objektowa złóžka | jako posesiwny pronomen | komentar |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Singular | mimi | ni- | -ni- | -angu | |
| 2. | wewe | u- | -ku- | -ako | ||
| 3. | yeye | a- | -m- | -ake | ||
| 1. | Plural | sisi | tu- | -tu- | -etu | |
| 2. | ninyi | m- | -wa- | -enu | ||
| 3. | wao | wa- | -wa- | -ao | ||
| Komentary | Jenož z werbomaj ni "sym, sy, je atd." a si "njejsym, njejsy, njeje atd". | Za subjekt | Za objekt | Za wobsydstwo |
Přikłady:
- mimi ni mgonjwa "(ja) sym chory"
- wao ni tajiri "(wone/woni) su bohate"
- wewe si msafari "(ty) njejsy turist"
- anacheka "(wón/wona) so směja"
- mkate wako "mój chlěb"
- Rafiki yako alituona. "twój přećel nas widźeše."
Słowoskład
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Swahilšćina wobsahuje słowa z paralelemi w druhich bantuskich rěčach, na př. baya "špatny", mtoto "dźěćo". Arabšćina je wot 10. lětstotka swahilšćinu wobwliwowała. Pochadźe nic jenož słowa z nabožneho wobwoda, kaž na př. baraka "žohnowanje", imani "wěra", ale tež wjele słowow maritimneho wikowanja na př. fedha "pjenjezy", hesabu "ličbowanka", z prawnistwa na př. kadhi "sudnik", sheria "zakoń", pisanskeje kultury na př. kitabu "kniha", nahau "gramatika" a słowa wšědneho dnja na př. sabuni "mydło", wakati "čas", mshahara "mzda".
W słowoskładźe tež su słowa z persišćiny, na př. bagala "płachtata łódź", teli "złoty pask". Ale tež su słowa z hindišćiny, na př. bali "nawušnica".
Tež kolonialne stawizny je słowoskład wobwliwował. Z portugalšćiny ma swahilšćina słowa kaž na př. gereza "twjerdźizna", bendere "chorhoj", meza "blido". Z němčiny su słowa kaž na př. daktari "doktor", aparati "aparat" a shule "šula". Jara wažne su słowa z jendźelšćiny, kaž na př. motokaa "awto", eropleni "lětadło", kampuni "firma", redio "radijo", dansi "europska reja", klabu "klub", ale tež mjena měsacow: Januari, Februari, Machi.
Nóžki
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Swahili alphabet (alfabeti ya kiswahili) and pronunciation
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Swahili Spelling and Pronunciation (jendź.)
Žórła
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Brauner/Herms: Lehrbuch des modernen Swahili, ISBN 3-324-00106-4, 4. Auflage, 1990 (němsce)
- Christoph Friederich: Kauderwelsch Band 10, Kisuahili Wort für Wort, ISBN 3-89416-074-8 (němsce)
- Harald Haarmann: Kleines Lexikon der Sprachen, ISBN 3-406-47558-2, strony 369-372 (němsce)
- Jan Knappert: vortaro esperanto svahila, kamusi kiesperanto kiswahili, 1983, ISBN 92-9017-027-1 (eo), (sw.)
Wotkaz
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Kamusi Project Internet Living Swahili Dictionary (jendź.)
- Wikikniha wo swahilšćinje (němsce)