Prěnja swětowa wójna

Prěnja swětowa wójna wjedźeše so wot 1914 do 1918 w Europje, Bliskim wuchodźe, Africe, wuchodnej Aziji a na swětowych morjach a sebi něhdźe 17 milionow smjertnych woporow žadaše.^[1] Wójna započinaše so po atentaće w Sarajewje z wójnskim připowědźenjom Rakusko-Wuherskeje Serbiskej 28. julija 1914 a skónči so 11. nowembra 1918 z přiměrom w Compiègne, kotryž dobyće mocow Triple-Entente a zwjazkarjow woznamjenješe. Hłowni wobdźělnicy wójny běchu Němska, Rakusko-Wuherska, Osmaniske mócnarstwo a Bołharske carstwo na jednej stronje kaž tež Třeća francoska republika, Wulka Britaniska a Britiski imperij, Ruske kejžorstwo, kralestwo Serbiskeje, Belgiska, kralestwje Italskeje a Rumunskeje, Japanske kejžorstwo a USA na tamnej stronje. 40 statow^{[A 1]} wobdźělichu so na hač do teje doby najwobšěrnišej wójnje w stawiznach – cyłkownje běchu přibližnje 70 milionow ludźi wobrónjeni.^[2]

Wobdźělnicy Prěnjeje swětoweje wójny – zelene: Entente a aliěrowani; žołte: srjedźne mocy; šěre: neutralne mocy.

Přehlad podawkow

Při atentaće w Sarajewje 28. junija 1914 so rakuski naslědnik na trónje, arcywójwoda Franc Ferdinand wot čłonow ilegalneje rewolucionarneje organizacije Mlada Bosna morješe, kotraž w zwisku z oficielnymi instancami Serbiskeje steješe respektiwnje so z nimi do zwiska staješe. Hłowny motiw běše wuswobodźenje Bosniskeje a Hercegowiny wot rakusko-wuherskeho knjejstwa ze zaměrom zjednoćenstwa južnych Słowjanow pod wjednistwom Serbiskeje.

Za postupowanje přećiwo Serbiskej, štož móžeše Rusku na plan zwołać, pytaše Rakuska z misiju Hoyos (Alexander Hoyos, 1876–1937) škit přez Němske kejžorstwo. Kejžor Wilhelm II. a kancler Theobald von Bethmann Hollweg slubištaj Rakusko-Wuherskej spočatk julija 1914 bjezwuměnitu podpěru a wupisachu z tym tak mjenowany blankošek. Z pokročowanjom julijskeje krizy staješe Rakusko-Wuherska po třoch tydźenjach 23. julija ultimatum na kralestwo Serbiskeje. W nim kazaše sebi wot Serbiskeje mj. dr. sudniske přepytowanje wobdźělnikow komplota wot 28. junija, zwisowace ze žadanjom, zo so kejžorsko-kralowske organy při tym wobdźěleja. Tuto so wot serbiskeho knježerstwa, posylnjene wot ruskeho připrajenja wojerskeje podpěry w konfliktowym padźe, jako njepřijimajomne pomjeńšenje suwerenity wotpokaza. Ruske wot panslawizma sobupostajowace stejišćo so přez statny wopyt Francoskeje w Pětrohrodźe (20. do 23. julija) skrući, kotraž z francosko-ruskej aliancu Ruskej w padźe wójny z Němskej podpěru garantowaše.

Dnja 28. julija 1914 připowědźi Rakusko-Wuherska kralestwu Serbiskeje wójnu. Zajimy wulkomocow a němske wojerske plany (Schlieffenowy plan) dachu lokalnu wójnu z wobdźělenjom Ruskeje (wójnske připowědźenje Němskeje wot 1. awgusta 1914) a Francoskeje (wójnske připowědźenje Němskeje wot 3. awgusta 1914) eskalěrować. Politiske konsekwency Schlieffenoweho plana – wuhibujo so francoskich twjerdźiznow mjez Verdunom a Belfortom nadpadnychu němske wójska Francosku ze sewjerowuchoda a zranichu při tym neutralitu Belgiskeje a Luxemburgskeje – bě wobdźělenje Wulkobritaniskeje, garantijoweje mocy Belgiskeje z přisłušnymi dominionami (britiske wójnske připowědźenje wot 4. awgusta 1914).

Postup Němskeje so w septembrje při Marne zahaći, mjez nowembrom 1914 a měrcom 1918 fronta w zapadźe sprostny. Dokelž so Ruska hač k Oktoberskej rewoluciji 1917 a separatnemu měrowemu zrěčenju w Brjest-Litowsku dale na wójnje we wuchodźe wobdźěli, běše Němska dołhi čas přećiwo planam w dwufrontowej wójnje. K typiskim znamjam wojowanja bu zakopowa wójna a materialowe bitwy z wulkej škodu při snadnym dobyću krajiny. To potrjechi na přikład Bitwu wo Verdun, Bitwu při Somme, Bitwy při Soči w dźensnišej Słowjenskej a štyri Flandernske bitwy. Jako wosebite stopjenja eskalacije płaća płunowa wójna, njewobmjezowana wójna z podnurjakami – kotraž wuskutkowa 1917 zastup USA přećiwo srjedźnym mocam – a w zwisku z wójnskim jednanjom stejacy genocid Armenjanow w Turkowskej.

Ruski wustup z wójnskeho jednanja po separatnym měrje z Bolšewikami zmóžni drje ofensiwu Němskeje w nalěću 1918, ale tež tuta zwosta na kóncu bjez wuspěcha. Falowace zastaranje přez britisku mórsku blokadu, rozpad zwjazkarjow a wuwiće na zapadnej fronće za čas stodnjowskeje ofensiwy aliěrowanych wjedźeše k posudźowanju němskeje wojerskeho wjednistwa, zo bu němska fronta njedźeržomna. Dnja 29. septembra 1918 informowaše Najwyše wójskowe wjednistwo přećiwo wšěm dotalnym wozjewjenjam němskeho kejžora a knježerstwo wo bjezwuhladnym połoženju wójska a sebi přez Ericha Ludendorffa ultimatiwnje žadaše přiměrske jednanja přewzać. Mócnarski kancler Max von Baden poprosy 4./5. oktobra 1918 aliěrowanych wo přiměr. Z flotowym rozkazom wot 24. oktobra 1918 chce mórske wójnske wjednistwo w zmysle „čestneje smjerće“ dotal wobeńdźenu rozsudnu bitwu z britiskej Grand Fleet pytać, zbudźi pak spjećowanje namórnikow, kotřiž w přiběracej ličbje přikazy zapowědźa a jako sćěh Nowembersku rewoluciju wubudźa. Dnja 11. nowembra 1918 naby přiměr w Compiègne płaćiwosć. Měrowe wuměnjenja so w lětach 1919 do 1923 w Pariskich předměšćanskich zrěčenjach, do kotrychž tež Versailleske zrěčenje liči postajowachu. Přěhrawarske mocy móžachu jeničce Bołharsku konstituciju dowójnskeho časa zdźeržeć, Osmaniske mócnarstwo a Rakusko-Wuherska rozpadnyštaj, w Ruskej so carstwo powali, w Němskej kejžorstwo.

Prěnja swětowa wójna tworješe zakład za fašizm w Italskej kaž tež nacionalsocializm w Němskej, bu z tym pak tež k předchadnikej Druheje swětoweje wójnje. Zasudźenjow, kotrež Prěnja swětowa wójna budźeše, a sćěhow hač do najmłódšeje zašłosće dla płaći wona jako „prakatastrofa 20. lětstotka“. Z njej skónči so doba (wysokeho) imperializma a započinaše so hač do dźensnišeho trajace rozestajenje prašenja wójnskeje winy. Tež na kulturnym polu twori Prěnja swětowa wójna cezuru. Remarqueowe wjelekróć wuznamjenjene frontowe dožiwjenja w zakopach, mrěće masow a nuzowy přewrót wšědneho dnja tež ciwilneho wobydlerstwa změni měritka a perspektiwy wuměłcow a spisowaćelow nic jenož w porewolucionarnych towaršnosćach Sowjetskeho zwjazka a Weimarskeje republiki.

Ze serbskich kulturnych prócowarjow padnychu Jan Rječka, Franc Kral-Rachlowc, Hajno Jordan a Jurij Delenk.

Wotkaz

Commons: Prěnja swětowa wójna – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow

Žórle

↑ Spencer Tucker (wud.): The Encyclopedia of World War I. A Political, Social and Military History. Verlag ABC-Clio, Santa Barbara 2005, ISBN 1-85109-420-2, str. 273.
↑ Gerhard Hirschfeld, Gerd Krumeich a Irina Renz (wud.): Enzyklopädie Erster Weltkrieg. Paderborn 2009, ISBN 978-3-506-76578-9, str. 664 sl.

Přispomnjenje

↑ Z britiskimi dominionami. Ćeže při definowanju statneje samostatnosće někotrych wobdźělnikow dla so po zdaću wšelake ličby w literaturje jewja; mnoho awtorow so tuž podaća dokładneje ličby wobdźělnikow wzda.

[Tucker-1] Spencer Tucker (wud.): The Encyclopedia of World War I. A Political, Social and Military History. Verlag ABC-Clio, Santa Barbara 2005, ISBN 1-85109-420-2, str. 273.

[3] Gerhard Hirschfeld, Gerd Krumeich a Irina Renz (wud.): Enzyklopädie Erster Weltkrieg. Paderborn 2009, ISBN 978-3-506-76578-9, str. 664 sl.

[2] Z britiskimi dominionami. Ćeže při definowanju statneje samostatnosće někotrych wobdźělnikow dla so po zdaću wšelake ličby w literaturje jewja; mnoho awtorow so tuž podaća dokładneje ličby wobdźělnikow wzda.

[1]

[A 1]

[2]