Němsko-Serbske ludowe dźiwadło
Němsko-Serbske ludowe dźiwadło, krótko NSLDź (němsce Deutsch-Sorbisches Volkstheater) w Budyšinje je jeničke dwurěčne powołanske dźiwadło w Němskej a zdobom wažna institucija serbskeje, němskeje a serbsko-němskeje kultury.
Tuchwilny intendant dźiwadła je Lutz Hillmann. Jeho zastupjerka a społnomócnjena za serbske dźiwadło je Madleńka Šołćic.
Stawizny
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Hižo za čas srjedźowěka so w Budyšinje dźiwadźeleše, na čož njezbožo z lěta 1413 pokaza. Njedźelu 5. februara 1413 so, kaž hižo prawidłownje do dnja swj. Dorotheje, nabožna stawizna wo swj. Dorotheji na Budyskim torhošću hraješe. Njekedźbnosć přihladowarja pak wuskutkuje, zo so jedna murja złama a wjace hač 30 ludźi w publikumje zabije.[1]
Prěnje Budyske dźiwadło
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Hač do lěta 1796 so dźiwadłowe předstajenja hłownje na łubi Budyskeje kupnicy pokazachu, dokelž hač do lěta 1796 w Budyšinje žane dźiwadło njeeksistowaše.[2] Budyski senator Carl Wilhelm August Hering (1749–1802) załoži w lěće 1795 akcijowe towarstwo, kotrež dyrbješe twar dźiwadła financować. Tak so w lětomaj 1795/96 bašta při nutřkownej měšćanskej muri, mjez Lawskimi hrjebjemi a Žitnymi wikami, přez Budyskeho mulerskeho mištra Johann Gottlieb Staude a Drježdźanskeho molerja prof. Johann Benedikt Theil (1745–97) na dźiwadło přetwari.[3] Dnja 26. oktobra 1796 so w bašće prěnje Budyske činohrajne dźiwadło załoži.[4] Za čas Bitwy pola Budyšina so dźiwadło 1813 jako lacaret a kaserna wužiwa a nimale zniči.
Měšćanske dźiwadło
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Pod stupacymi płaćiznami za wudźerženje dźiwadła dyrbjachu akcionarojo dźiwadło 1852 konditorej Tranzschelej předać. Při wšěm jemu pak tež njebě móžno z dźiwadłom wunošnje hospodarić, tak zo dyrbješe město Budyšin dźiwadło pohóršliweho stawa dla 1865 přewzać. Z tym stanje so dźiwadło z Budyskim Měšćanskim dźiwadłom. Na zakładźe iniciatiwy přez měšćanostu Löhra (1813–90) so dźiwadło mjez 1868 do 1871 po planach twarskeho direktora města Friedricha Mörbitza přetwari a rozšěri. Dźiwadło skići 480 přihladowarjam městno k sedźenju a 130 městna k staću. Wyši měšćanosta dr. Kaeubler (1849–1924) zasadźi so 1902 pola sakskeho kralowskeho dwora za přepodaće Rietschelowych swislow do Budyšina, kotrež so do dokónčaceho přetwara dźiwadła 1905/06 eksplicitnje zapřijachu. Tute, wot Ernsta Rietschela (1804–1861) za Drježdźanske dwórske dźiwadło (dźensniša Semperowa opera) stworjene swisle, so po jeje wotpalenju 1869 wjace do tamnišeho noweho dźiwadłoweho twarjenja njezapřijachu. Za čas Nacionalsocializma so Měšćanske dźiwadło w Budyšinje na propagandistiske dźiwadło (t. mj. „Grenzlandtheater“) přetwori. Dźiwadło dyrbi z tym wosebje němske wuměłstwo hajić.
Spočatki serbskeho dźiwadła
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Z činohru „Rohowin Štyrirohač” wotmě so 2. oktobra 1862 prěnje serbske dźiwadłowe předstajenje w Budyskim hosćencu K złotej krónje.[5] Čěsku wjeselohru Václava Klimenta Klicpery (originalny titul „Rohovín Čtverrohý”) z lěta 1821, kotruž přełoži Jan Ćěsla hromadźe z Pětrom Dučmanom, předstajichu sobustawojo towarstwa Budyska Bjesada. Mjez nimi běše tež Jan Arnošt Smoler, kotryž hraješe rólu rychtarja.[6] Serbscy studenća přewjedźechu 2. septembra 1877 prěnje serbske dźiwadłowe předstajenje na wsy. Na žurli hosćencarja Hauptmanna w Lejnje hrajachu z němčiny přełoženej wjeselohrě „Susodow skóržba” (Jan Kral po Roderichu Benedixu (1811–1873)) a „Kak Pětr lěkari” (Korla Awgust Fiedler). Z dochodami předstajenja podpěrachu studenća ćišć Zejlerjowych zhromadźenych spisow, kotrež Arnošt Muka wot lěta 1883 wuda. We Wjerbnje hraje so składnostnje 85tych narodnin kejžora Wilhelma I. w lěće 1882 prěnje delnjoserbske dźiwadłowe předstajenje „Božemje serbskich wojakow”, kotrež spisa Mato Kosyk. W přichodnych lětach slěduja dalše lajkowe předstajenja.
Jako wuskutk serbskeho zakonja z lěta 1948 je so w oktobrje 1948[7] prěnje serbske powołanske dźiwadło, Serbske ludowe dźiwadło (Sldź) załožiło. Institucija, kotraž běše zdobom prěnje serbske wuznamne kulturne zarjadnišćo po wójnje, załoži so na iniciatiwu dźiwadźelnika Jana Krawca. Tute pućowanske dźiwadło měješe w Budyšinje pak jenož twar za zwučowanja a zarjadnišćo – swoje wustupy hraješe wosebje w hosćencach na serbskich wjeskach. Ze spožčenjom statusa statneho dźiwadła w lěće 1952, móžeše sebi dźiwadło tež serbski wuměłski dorost same wukubłać. W lěće 1956 wuznamjeni so Serbske ludowe dźiwadło z Mytom Ćišinskeho. Serbskemu ludowemu dźiwadłu so spočatk lěta 1961 dwurěčne klankowe dźiwadło jako nowa šparta přidruži. Tute wuńdźe z priwatneho dźiwadła Berta Ryćerjec swójby, kotrež hižo wot 1946 w Hornjej a Delnjej Łužicy hraješe.[8]
Němsko-Serbske ludowe dźiwadło
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Dnja 2. awgusta 1963 zjednoćištaj so Měšćanske dźiwadło a Serbske ludowe dźiwadło do Němsko-Serbskeho ludoweho dźiwadła, z čimž so tež status dźiwadła, wot měšćanskeho na wokrjesne dźiwadło zwyši. Dźiwadło wobsteješe nětko z třoch špartow a klankodźiwadła. Z dźiwadłowej hru Marje Kubašec Wichor a słónčna pruha załoži so 1965 nimo toho Serbske pioněrske dźiwadło (po 1990 Serbske dźěćace dźiwadło). Po tym zo zwěsćichu so mnoho funkcionelnych brachow při dźiwadłowym twarjenju, so 1969 Rietschelowe swisle wottwarichu a w přichodnych lětach na měnjacych městnach składowachu. Wjetše dźiwadłowe předstajenja so w tutym času do žurle hotela „Króny“ přeměsća. Modernizowanje dźiwadła na starym městnje so najebać koncepta pak njerealizuje. Dokelž wobwod po měnjenju wokrjesa nowotwar njedosahace podpěrowaše, spyta wokrjes sebi přez rozbuchnjenje wulkich dźělow dźiwadła 30. decembra 1968 pomoc wobwoda wunućić.
Twarska politika w NDR spěchuje w tutym času wosebje twar bydlenjow a wuskutkuje tuž twarski stop kulturnych institucijow. Tak so nowe dźiwadło při Schillerowych zelenišćach w lětach 1973–75 jenož jako rozšěrjenske twarjenje tam hižo wobstejaceho dźiwadłoweho zarjada a studijoweho jewišća natwarić hodźi. W tutym wobmjezowanym twarje pak so mjez druhim, njehladajo na eksistowace naćiski, jewišćowa wěža a integrowanje Rietschelowych swislow njewobkedźbowaštaj.
Z rozpušćenjom hudźbneho dźiwadła a baleta w lěće 1992 leži hłowna kedźbnosć dźiwadła na činohrě. W lěće 1992 nasta při NSLDź Młodźinske dźiwadło jako projektowa skupina Serbskeho gymnazija. Wo dalše spěchowanje serbskeho dorosta stara so 1994 załožene činohrajne studijo. Wot 1996 předstaji so kóždolětnje pod hołym njebjom na dworje Budyskeho hrodu Ortenburg Budyske lěćne dźiwadło.
Budyski wokrjesny sejmik wobzamknje w septembrje 2000 nowotwar dźiwadła na hrodźe Ortenburg, hdźež so po něčim tež rozsudźi Rietschelowe swisle přichodnje pokazać. Dnja 12. septembra 2003 so Dźiwadło na hrodźe z figurami Rietschelowych swislow jako hłowne hrajnišćo klankodźiwadła a sydło Młodźinskeho dźiwadła wotewrě.
Plany dźiwadła w Budyšinje, Žitawje a Zhorjelcu kaž tež Nowu Łužisku filharmoniju w zwisku ze zniženjom zjawnych srědkow 2002/03 zjednoćić zwrěšća runje tak, kaž pospyty zjednoćenja ze Serbskim ludowym ansamblom w lěće 2003.
Zo byštej so wohnjoškit a klimatizacija we hłownym twarjenju na dźensniši standard přiměriłoj, so dźiwadło mjez 2004–06 hłubokosahace přetwari. W tutym času je měšćanska hala Króny interimske jewišćo dźiwadła. Spočatk lěta 2006 so ponowjene twarjenje poswjeći, kotrež nětko tež jewišćowu wěžu a železny zawěšk wobsedźi.
Intendanća
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]| doba | intendant | biografiske daty | |
|---|---|---|---|
| 1963–1966 | Eberhard Sprink | ||
| 1966–1967 | Jurij Wuješ | 1905–1968 | |
| 1967–1979 | Alfred Lübke | ||
| 1979–1983 | Bjarnat Nowak | 1925–2022 | |
| 1984–1990 | Jörg Liljeberg | ||
| 1990–1991 | Cosima Stracke-Nawcyna | ||
| 1991–1996 | Michael Grosse | ||
| 1996–1998 | Reinhard Hellmann | ||
| wot 1999 | Lutz Hillmann | * 1959 | |
Literatura
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Michael Lorenz: Bautzner Theater Geschichten. Theater der Zeit, Berlin 2013.
Wotkazy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Commons: Němsko-Serbske ludowe dźiwadło při Schillerowych zelenišćach – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow Commons: Dźiwadło na hrodźe – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow Commons: Stare dźiwadło při Lawskich hrjebjach – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajowŽórła
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- ↑ Michael Lorenz: Sieben Geschichten über Theater in Bautzen. W: Von Budissin nach Bautzen. Nakładnistwo Lusatia, Budyšin 2002, str. 259. (němsce)
- ↑ Richard Reymann: Geschichte der Stadt Bautzen. Gebrüder Müller, Budyšin 1902, str. 549. (němsce)
- ↑ Cornelius Gurlitt: Die Bastei am Lauengraben. W: Cornelius Gurlitt (Wobdź.): Beschreibende Darstellung der älteren Bau- und Kunstdenkmäler des Königreichs Sachsen. 33. Heft: Bautzen (Stadt). C. C. Meinhold & Söhne, Drježdźany 1900, str. 252. (němsce)
- ↑ Michael Lorenz: Sieben Geschichten über Theater in Bautzen. W: Von Budissin nach Bautzen. Nakładnistwo Lusatia, Budyšin 2002, str. 264. (němsce)
- ↑ Jan Ćěsla: Rohowin Štyrirohač. (Předsłowo k předstajenju wot Jakuba Buka.) W: Časopis Towaŕstwa Maćicy Serbskeje. Zwjazk 15 (1862), čo. 2, str. 65–86. (hsb.)
- ↑ Rudolf Jenč: Stawizny serbskeho pismowstwa: 2. dźěl Ludowe nakładnistwo Domowina. Budyšin 1960. str. 140. (hsb.)
- ↑ Dietrich Scholze: Budyšin jako centrum kultury a zjawneho žiwjenja Serbow. W: Lětopis. Zwjazk 49 (2002), čo. 1, str. 14. (hsb.)
- ↑ Michael Lorenz: Sieben Geschichten über Theater in Bautzen. W: Von Budissin nach Bautzen. Nakładnistwo Lusatia, Budyšin 2002, str. 267. (němsce)