Lěsny buk
| |
| Lěsny buk (Fagus sylvatica) | |
| systematika | |
|---|---|
| Domena | Eukaryoty |
| Swět | Rostlinstwo |
| Rosidy Eurosidy I | |
| rjad: | (Fagales) |
| swójba: | Bukowe rostliny (Fagaceae) |
| podswójba: | Fagoideae |
| ród: | Buk[1][2] (Fagus) |
| družina: | Lěsny buk[3] |
| wědomostne mjeno | |
| Fagus sylvatica | |
| L. | |
Lěsny buk[3] (Fagus sylvatica) je štom z roda bukow (Fagus) znutřka swójby bukowych rostlinow (Fagaceae). Dalše serbske mjeno je čerwjeny buk[1].
Štom w nazymskim barbenju
Wopisanje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Lěsny buk je lětozeleny štom, kotryž móže starobu wot něhdźe 300 lět docpěwać, při składnosći tež wjace.
Habitus
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Jako po jednym stejacy štom soliter w přerězku docpěwa wysokosć wot 25-30 m a twori šěroko so wupinacu owalnu kronu z 20 hač 30 m přeměrom, kotrejež delnje hałuzy nimale hač k pódźe dosaha. Stare sylne hałuzy su nimale wodorunje wustupowace a wot prawidłowneho schódneho rozrjada.
W hustym lěsu lěsny buk docpěwa wysokosć wot hač do 40 m a twori šwižnišu krónu, kotrejež nasada hakle w něhdźe 10-20 m wysokosć leži.
Wosebite rosćenske formy lěsneho buka su w časach intensiwneho wobhospodarjenja nastawane promjenske a nahłowne buki.
Skora lěsneho buka je ćeńka, hładka a šěra. Drjewo ma lochko čerwjenojte barbjenje, štož je k němskej pomjenowanju Rotbuche wjedło.
Łopjena
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Schódnje zarjadowane jednore lisćowe łopjena su jejkojte z lochko žołmatej abo słabje zubatej kromu. Jich dołhosć docpěwa 5-10 cm, šěrokosć 3-7 cm, dołhosć stołpika 0,3-1,5 cm.
Lisćo so zbarbi w nazymje jaskrawje okerowožołte a so potom wotmjeta.
-
Pupk łopjena -
So wočinjace młode łopjeno
-
Wurosćene łopjeno -
Lisćo nazymu
Kćenja
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]W starobje wot něhdźe 30 hač 200 lět kćěje a płodźi lěsny buk; při dobrych wuměnjenjach móže hižo z 15-20 lětami kmanosć ke kćěću docpěwa. Čas kćěwa je wot apryla hač meji.
Lěsny buk je jednodomny rózno splažny (monözisch), tuž twori žónske ale tež muske kćenja na tej samsnej rostlinje. Tute so jewja w rozdźělenych, skerje njenahladnych kwětnistwach z łopjenami na młodych wurostkach, muske kćenja w hustych, wisacych promjenjach, žónske kćenja zrunane po 2 (rědko 3) w jednej štyri-zapadakowej wobalce, kotraž so z wodrjewjenym płodowym hornčkom (cupula) nastanje.
Wopróšenje so přewjedźe powšitkownje přez wětr (anemofilija).
Płody
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Jako płody so něhdźe 2 cm dołhe worjechi tworja, kotrež bukwicy. Tute zezrawja w septembrje hač oktobrje. Sedźa zwjetša po dwěmaj w płodowym hornčku hromadźe, přez čož typiska třihranita forma nastanje. Płody so wot zwěrjatow rozšěrjuja (coochorija).
-
Muske kćenja -
Wočinjene płodowe hornčki ze zrałymi płodami -
Fagus sylvatica - Museum specimen
Rozšěrjenje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Kónčiny rozšěrjenja sahaja wot južneje skandinawiskeje w sewjerje přez južnu Jendźelsku, Francosku a cyłu srjedźnu Europu hač k Pólskej, k zapadnej Ukrainje a Krimje, w juhu wot centralneje Španiskeje přez Korsiku a Italsku hač k Balkanskej połkupje.
Stejnišćo
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Lěsny buk preferuje włóžno-ćopłi (atlantiski) klima z relatiwnje miłymi zymami a wysokimi spadkami a je předewšěm jako młody štom přećiwo sylnym zymskim mrózam, pózdnim mrózami, horcoće a suchoće čućiwy. Najlěpše rosćenje pokazuje lěsny buk na derje z wodu zastaranych ale njehaćenskomokrotowych stejnišćach z wutkatymi pódami; rosće wot płoneho kraja hač k wysokosći wot 1200 m, zdźěla 1600 m (Alpy), hdźež so předewšěm w hórskim měšanym lěsu w zhromadnosću wot šmrěka a jědli namaka. W južnych kónčinach rozšěrjenja lěsny buk rosće jenož we wysokich połoženjach horinow. Tam twori we wysokosći wot 1800 m hromadźe z čornej chójnu lěsnu hranicu.
Wužiwanje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Dla jeho wysokosće, symetrije a swětło okerbarbneho nazymskeho barbjenja lěsny buk je woblubowany parkowy štom; z jeje mnoholičbnymi formami a sortami je najčasćišo w parkach a zelenišćach sadźana družina bukow.
W Eifel słuža žiwe płoty z lěsnych bukow k wobmjezowanje polow abo jako zdźěla domowysoki škit přećiwo wětrej wjele domow.
Drjewo lěsneho buka so w twarjenje meblow a znutřkownym wutwarje (parket, schody) wužiwa.
Nimo toho je wysokohódnolne palne drjewo z wysokej tepjenskej hódnotu, dołhim měrnym palenjom a sylnym tworjenjom žara.
Wariacije
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Wot lěsneho buka eksistuje mnoholičbne parkowe a zahrodowe formy, kotrež so w barbjenju lisća, formje łopjenow abo rósće mjez sobu rozeznawaja. Někotre wariacije:
Wotchilenja w habitusu:
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Stołpojty abo wuski kehelojty róst (něm. Säulen-Buche):
- 'Dawyck' (zelene lisćo)
- 'Dawyck Gold' (žołte lisćo)
- 'Dawyck Purple' (purpurbarbne lisćo)
- 'Rohan Obelisk' (purpurbarbne liscó)
- Wisacy róst (něm. Trauer- abo Hänge-Buche):
- 'Pendula' (zelene lisćo)
- 'Aurea Pendula' (žołte lisćo)
- 'Purple Pendula', 'Purple Fountain', 'Rohan Weeping' (purpurbarbne lisćo)
- Njeprawidłowny róst:
hałuzy zhibkoróstne abo hadojće wjene
- 'Tortuosa'; zelene lisćo, (něm. Süntel-Buche)
- 'Tortuosa Purpurea'; purpurbarbne lisćo
Wotchilenja w lisćenju:
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- 'Latifolia'; łopjena su zelene, wjetše hač normalne
- 'Rotundifolia'; łopjena su zelene, małke, kruhojte
- 'Asplenifolia'; łopjena su zelene, paproćojte (něm. Farnblättrige Buche)
- 'Laciniata'; łopjena su zelene, (něm. Schlitzblättrige Rotbuche)
- 'Rohanii'; łopjena su purpurbrune, zarěznjene a lapite
- 'Rohanii Gold'; łopjena su žołtojte, zarěznjene a lapite
- 'Purpurea'; łopjena su purpurne, (něm. Blutbuche)
- 'Purpurea Latifolia', 'Atropunica', 'Riversii', 'Spaethiana', Swat Margret'; lisćo je jednobarbnje brunčerwjene hač čornočerwjene
- 'Zlatia'; (něm. Gold-Buche) łopjena su na spočatku žołte, počasu so zelenjace
- 'Quercifolia' łopjena su ćmowozelene, w formje na lisću dubow dopomnjo
- 'Albomarginata'; łopjena su běle kromate
- 'Argenteomarmorata'; łopjena su běle marmorowane
- 'Purpurea Tricolor'; lisćo je purpurbarbne z njeprawidłownym róžobarbnymi kromami
Nóžki
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- ↑ 1,0 1,1 Pawoł Völkel: Prawopisny słownik hornjoserbskeje rěče. Hornjoserbsko-němski słownik. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 2005, ISBN 3-7420-1920-1, str. 57.
- ↑ W internetowym słowniku: Buche
- ↑ 3,0 3,1 W internetowym słowniku: Rotbuche
Literatura
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Botanica - Das Abc der Pflanzen. 10000 Arten in Text und Bild; Tandem Verlag (2003). ISBN 3-8331-1600-5 (němsce)
- Ulrich Hecker: BLV Bestimmungsbuch Bäume und Sträucher. 3. Auflage; BLV München (1995) ISBN 3-405-13737-3 (němsce)
Žórła
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Roloff/Bärtels: Flora der Gehölze. Bestimmung, Eigenschaften, Verwendung. 3. Auflage; Ulmer Verlag, Stuttgart (2008). ISBN 978-3-8001-5614-6 (němsce)
- Phillips, R. Der große Kosmos-Naturführer Bäume. 7. Auflage; Franckh-Kosmos-Verlag, Stuttgart (2004) ISBN 3-440-09720-X (němsce)
- Erhardt, Götz, Bödeker, Seybold: Zander - Handwörterbuch der Pflanzennamen. 17. Auflage; Ulmer Verlag, Stuttgart (2002). ISBN 3-8001-3573-6 (němsce)
Eksterne wotkazy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
- Rozšěrjenska mapa družiny lěsny buk
- Lěsny buk (Fagus sylvatica) při Baumkunde.de (němsce)
- Fagus sylvatica 'Pendula' (němsce)
- Fagus sylvatica 'Asplenifolia' (němsce)
- Fagus sylvatica 'Felderbach' (němsce)
- Fagus sylvatica 'Suentalensis' (němsce)
- Lěsny buk při www.wald.de (němsce)
- Dossier wo lěsnym buku: Ekologija, lěsny twar a lěsniski škit (němsce)