Astronomiska šěrokosć

Astronomiska šěrokosć – často tež „čopowa wysokosć“ pomjenowana – je wysokostny kut sewjerneho (resp. južneho) njebjeskeho čopa na stejnišću wobhladowarja.

Njepoćahuje so direktnje na zemsku kulu resp. zemski elipsoid, ale na woprawdźity (fyzikaliski) lotowy směr a wotpowěduje deklinaciji cenita.

Astronomiske koordinaty a lotowe wotchilenje

Při blišim wobhladowanju njesmě so astronomiska šěrokosć z geografiskej šěrokosću runja stajić, hačrunjež so to wot ekspedicijow 15. lětstotka často stawa. Wobě šěrokosći rozeznawatej so wo lotowe wotchilenje – t. r. wo tón mały kut ξ, wo kotryž woprawdźity lotowy směr wot teoretiskeje normale na zemski elipsoid wotchila. We formlach so tutón rozdźěl zwjetša přez formlowe znamjo φ' (resp. B' ) wuzběhuje, porno φ (resp. B) za geografisku šěrokosć. Jako sćěh lotoweho wotchilenja płaći potajkim za astronomisku šěrokosć a jeje pendant, astronomisku dołhosć:

$\varphi '=\varphi +\xi$

$\lambda '=\lambda +\eta \cos \varphi$

Wobě komponenće lotoweho wotchilenja (ξ, η) wuměnjatej so přez masowe njeprawidłownosće zemskeho ćělesa. Na dypku w mórskim niwowje je ξ kutowa diferenca mjez woprawdźitym wobzorom (geoid) a elipsoidiskim wobzorom.

Astronomiska šěrokosć je tuž z jedneje strony fyzikaliski fakt zemskeho pola ćežitosće, da so wšak tež z druheje strony geometrisce – jako kut mjez lotowym směrom a njebjeskim ekwatorom – interpretować. Porno tomu je „geografiska“ šěrokosć fyzikaliska fikcija – tuž kut, kotryž je jenož na idealizowanym zemskim elipsodźe definowany a wot jeho formowych parametrow wotwisuje.

Zo by wjacewoznamowosć zapřijeća „šěrokosć“ wobkedźbowało, rěči so w geodeziji lěpje wo „elipsoidiskej“ (geodetiskej) šěrokosći hač wo „geografiskej“ šěrokosći. Zemskeho wopłonjenja dla (wotchilenje idealneje zemskeje podoby wot kuloweje formy) je w geowědach samo třeće zapřijeće šěrokosće, „geocentriska šěrokosć“.

Zjeće

Astronomiska šěrokosć φ

kut mjez woprawdźitym lotowym směrom a ekwatorowej runinu (njebjeski ekwator). Diferenca k elipsoidiskej šěrokosći je sewjero-južna komponenta (ξ) lotoweho wotchilenja.

Elipsoidiska šěrokosć φ

Wužiwa so jako zemski model rotaciski elipsoid, tak wotpowěduje kutej mjez ekwatorowej runinu a elipsoidowej normalu. Rěka tež geodetiska šěrokosć a wužiwa so w krajměrjenstwje a kartografiji. Při postajenjach pozicije z GPS dobywaja so tež elipsoidiske koordinaty (šěrokosć a dołhosć).

Geocentriska šěrokosć ψ

směr k zemskemu srjedźišću. Lotowy směr a elipsoidowa normala njeběžitej – nimo na ekwatorje a na čopomaj – přez zemske srjedźišćo. Geocentriska šěrokosć rozeznawa so wot geodetiskeje resp. elipsoidiskeje šěrokosće wo hač k 0,2°.

Měrjenske metody a instrumenty

Měrjenje astronomiskeje šěrokosće (pomjenowaneje hromadźe z dołhosću prjedy mylnje jako astronomiske postajenje pozicije) móže so z wjacorymi metodami astrogeodezije abo astrometrije přewjesć. Při znatych koordinatach wobkedźbowanych hwězdow su najdokładniše metody (po nałožku 0,3″ hač 0,05″ na wječor):

• Postajenje šěrokosće přez měrjenje cenitowych distancow
  • při hwězdnym přechodźe w meridianje wobkedźbowarja: Sterneckowa metoda a Horrebow-Talcottowa metoda
  • w prěnim wertikalu (wužaduje sej tež dokładne časowe měrjenje, štož jako druhi produkt astronomisku dołhosć abo hwězdny čas dodawa)
• Postajenje šěrokosće z horicontalnych směrow
  • w najwjetšej digresiji (maksimalny sewjerny wotstawk) hwězdy: Embachska metoda
  • we wertikalu terestriskeho cila: Döllenowa metoda a Niethammerowa metoda
  • (tute 3 metody su přihódne, hdyž dyrbja so tež astronomiske acimuty resp. dokładna orientacija instrumenta postajić. Hewak měli so horjeka a deleka podate preferować)
• Simultane postajenje šěrokosće a dołhosće: Metoda samsneje wysokosće
• Fotografije cenita do dweju napřećiwneju směrow:
  • z astrografom a připinjenym Horrebow-niwowom
  • z cenitowej kameru (fotografisce abo z pomocu CCD-sensora).

3 poslednje naspomnjene metody su dźensa (z modernymi instrumentami) najspěšnišo přewjedźomne. Jeli stej wobě komponenće lotoweho směra (nimo B tež L) požadanej, je metoda jenakich wysokosćow z Ni2-astrolabom najbóle ekonomiska, a najdokładniša z Danjonowym astrolabom.

Přihódne měrjenske instrumenty kutowych metodow su uniwersalny instrument (abo dokładny teodolit z cenitowej prismu), transitowy abo pasažowy instrument. Najwyša preciznosć je z cenitowym teleskopom docpějomna – wizuelnje něhdźe 0,1″, fotografisce abo fotoelektrisce samo dokładnišo.