Lotowe wotchilenje

Lotowe wotchilenje je nuhel mjez lotowym směrom a elipsoidowej normalu w krajměrjenskim dypku. Móže w europskich wysokich horinach něhdźe 0,01° (30–50″) docpěć, w płoninje mjenje, a wotpowěduje chilenju geoida k rotaciskemu elipsoidej krajměrjenja.

Tež hdyž lotowe wotchilenje je nul, njepokazuje lotowy směr (realizuje so na př. přez swobodny wisacy šnórowy lot) k srjedźišću zemje, ale wopłonjenja zemje dla (centrifugalna móc zemskeje rotacije!) hač k 0,2° nimo.

Druhdy rěči so tež w twarstwje wo lotowym wotchilenju – hdyž twarjenje abo fasada z lota přińdźe.

Definicija lotoweho wotchilenja

Po słowniku federacije Fédération Internationale des Géomètres je lotowe wotchilenje nuhel mjez lotowym směrom w dypku a normalu na rotaciskim elipsoidźe přirjadowanej tutomu dypkej přez projekciju.

Rěči so wo astrogeodetiskim lotowym wotchilenju, hdyž so postajenje lotoweho směra z metodami geodetiskeje astronomije přewjedźe a nastawa při transformaciji mjez lokalnymi koordinatowymi systemami. Porno tomu bazuje grawimetriske lotowe wotchilenje na postajenju lotoweho směra přez měrjenja ćežitosće a wobličuje so přez rozrisanje geodetiskeho problema nakromneje hódnoty.

Lotowe wotchilenja wotwisuje wot elipsoidiskich koordinatow a z tym wot parametrow poćahoweho abo referencneho elipsoida a wot jeho połoženja napřećo zemi. Jedna-li so při poćahowym elipsoidźe wo geocentrisce (w ćežišću zemje) ležacy a runočasnje srjedźny zemski elipsoid, rěči so wo absolutnych lotowych wotchilenjach, hewak wo relatiwnych lotowych wotchilenjach.

Wulkosć lotowych wotchilenjow

Kotru wulkosć lotowe wotchilenje móže docpěć, wotwisuje wot wjacorych faktorow:

1. wot topografije – wot wysokosće a njerunosće terena. W Alpach móža jednotliwe horinske rjećazy lokalne wotwjedźenja lotoweho směra hač na wšě 60 łukowych sekundow (něhdźe 0,015°) zawinować
2. wot geologije – wot podzemskeho přeběha kamjentnych worštow. Hdźež je horicontalne połoženje je mócnje mylene – kaž na př. w molasowych žłobinach abo w Šwicarskej Ivreaskej conje – su samo regionalne wotwjedźenja přez 60″ móžno
3. wot połoženja referencneho elipsoida krajměrjenstwa – hlej tež geodetiski datum.

Mjeztym zo we wysokich horinach Europy srjedźne lotowe wotchilenja wostawaja pod 0,5′ = 30″ (maksimalne hódnoty móža na wšě 60″ docpěć), su w Andach a Himalaji nimale dwójce tak wysoke hódnoty móžno.

Dźiwajo na dokładnosć modernych rozměrjenjow wuskutkuje so lotowe wotchilenje w nimale kóždym projekće resp. rozměrjenskej syći, hdyžkuli wizury (linije widźenja) wo wjace hač por stopnjow wot horicontalneje wotchileja. Efekty dyrbja so tohodla zwjetša ličensce redukować, štož je předmjet astrogeodezije a wyšeje geodezije.
W pahórčinje docpěwaja tute efekty na měrjenja něšto łukowych sekundow resp. něšto centimetrow na kilometer, w horach dźesaćore z toho. Zo so na př. prjedawše tunlowe twary najebać relatiwnje dokładnje hromadźe hodźachu, zaleži na přibližnej symetriji najwjace horinskich rjećazow.

Stawizny

Prěnje měrjenja lotoweho wotchilenja su so wokoło 1800 po teoretiskich přeslědźenjach wot Carla Friedricha Gaußa w běhu Hannoverskeho krajměrjenja přewjedli, a to w kónčinach Smolinow, hdźež Gauß a jeho asistenća najwjetše efekty wočakowachu. Wokoło 1970 je TU Hannover tu pod W.Torge modernu astrogeodetisku „testowu syć Zapadne Smoliny“ etablěrowała.
Podobne přemyslenja a astrogeodetiske měrjenja běchu wokoło 1820 přez slědźerjej Jean-Baptiste Biot a F.Carlini při Mont Cenis pola Bordeaux. Wokoło 1930 buchu měrjenja z standardnej metodu geodezije a najwažnišim zakładom za požadane astrogeodetiske syćowe wurunanje, dokelž dokładnosć wuměrjenskich syćow tehdyšim potrjebam njewotpowědaše. Mjez 1970 a 2000 docpě slědźenje k temam lotowe wotchilenje, geoid a geodetiska grawimetrija wjeršk, a to z naraz štyrjoch aktualnych potrjebow:

1. absolutneje potrjeby po wuměrjenskich syćach z dokładnosćemi lěpšimi jako 1:1 milion (mm na km)
2. přiběraceho twarjenja nadróžnych tunlow přez Alpy a druhe horiny, hdźež lotowe wotchilenje druhdy něšto decimetrow n kilometer wučinja
3. žadanje za t.mj. centimetrowym geoidom (tute zapřijeće je prěni raz Torge wutworił, hlej deleka), dokelž hižo w lěće 1980 bě rozšěrjowanje cm-dokładneje satelitoweje lokalizacije (GPS, GLONASS, SLR) a kosmiskeje interferometrije (VLBI) wotwidźeć
4. potrjeby na potencialnoteoretiskich přepytowanjach zemskeje skory, za kotrež lotowe wotchilenje móže lěpše geologiske worštowe chilenja dodać hač zwučena grawimetrija – hlej na př. dźensniši němski wulkoprojekt „Sedimentowa žłobina“, Gerstbachowe (TU Wien) a Pappowe přepytowanja we Wienskej žłobinje, von Gurtner (Ivrea-ćěleso w Južnej Šwicarskej) a wobšěrneho planowanja TESLA-projekta za linearny 30-km-pospěšak pola Hamburga.

Přez wšelake wulkoprojekty w Srjedźnej Europje (předewšěm Němska, Awstriska, Šwicarska kaž tež Słowjenska a Słowakska), w Južnej Europje (Chorwatska, Grjekska, Turkowska) a w Južnej Americe (předewšěm Argentinska) je so geoid wot 20–50 cm dokładnosće w němskim rěčnym rumje na 2–5 cm, druhdźe na 5–10 cm, polěpšił. W Němskej steji z lotowych wotchilenjow zwěsćeny „astrogeoid“ w konkurency ke „grawimetriskemu geoidej“, mjeztym zo horinske kraje kaž Awstriska, Šwicarska, Słowakska a Grjekska astrogeoid preferuja. W tutych krajach steji wot něhdźe 1990 husta syć tysacow dypkow lotoweho wotchilenja a stow Laplaceowych dypkow k dispoziciji (dypkowe wotstawki mjez 7–10 a 50 km), na cyłym swěće je něšto dźesać tysacow wuměrjenskich dypkow, hdźež je so na zemskim powjerchu dokładny lotowy směr měrił.