Wikipedija:Rěčny kućik/Něšto wo dźělenju a ličenju časa
|
Nowosće pomjenowanja wosobow ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Něšto z medicinskeho sektora |
Něšto wo dźělenju a ličenju časa
[žórłowy tekst wobdźěłać]
Čas dźělimy na dny, tydźenje, měsacy, lěta. Někotre pomjenowanja w tutym rjedźe chcemy sej spřitomnić. Wuchadźejo z aktualneje přitomnosće prajimy dnjej, kiž němsce rěka vorgestern, hornjoserbsce zawčerawšim abo předwčerawšim. Dźe potajkim wo časowe postajenje, wotmołwjace na prašenje: Hdy je so to stało? Z dialektow znajemy hišće wšelake druhe synonymy kaž hewon dźeń, pjerjejsy dźeń a podobnje, ale spisowna rěč dowola jenož zawčerawšim a předwčerawšim, a to woboje runoprawnje porno sebi. Narěčny pochad tuteje dwójki je wšelaki: Mjeztym zo je warianta zawčerawšim předewšěm w Budyskej narěči a w holanskich kónčinach rozšěrjena, wobmjezuje so pomjenowanje předwčerawšim hłownje na Kamjensku, katolsku narěč. Wot wobeju twori so tež adjektiw, tale dwójka rěka potom zawčerawši a předwčerawši, němsce vorgestrig. Lubowólny přikładowy tekst poska so tak: Zawčerawši/Předwčerawši lěkarski termin sym bohužel skomdźił. A hdyž chcemy wužiwać pomjenowanje tohole dnja z prepoziciju, stej wězo tež wobě warianće móžnej a runohódnej, wonej pak stejitej potom w deklinowanej formje, potajkim na přikład: Wot zawčerawšeho njemóžu so wjace na zeńdźenjach wobdźěleć abo Hač do předwčerawšeho bě to hišće móžno.
Nawopačny porno wopisanemu je dźeń, kotryž leži wo samsny čas w přichodźe. To je w hornjoserbskej spisownej rěči jenož zajutřišim. K tutomu wotpowědnikej za němske übermorgen eksistuja w dialektach tež wšelake warianty kaž zawićišom, pojutřišim, powićejšom atd., ale to su woprawdźe jenož dialektalne wurazy. Wot pomjenowanja dnja twori so w spisownej rěči zaso adjektiw zajutřiši, a hromadźe z prepozicijemi wužiwaja so deklinowane formy, na přikład: Hač do zajutřišeho móžu ći to schować. Porno serbskemu adjektiwej zajutřiši nima němčina žadyn wotpowědny přidawnik a dyrbi sej z wopisowanjom pomhać, potajkim na přikład: zajutřiši termin – der Termin für/von übermorgen.
Wot substantiwa tydźeń wutworjene ma hornjoserbšćina stilistisce rjane, tež dźensa derje trjebajomne wobroty. Město před tydźenjom móžemy prajić a pisać tydźenja, na přikład w tajkim konteksće: Dźensa tydźenja sym był hišće zapućowany – Heute vor einer Woche war ich noch verreist. Za to, štož Němcy mjenuja die Woche über abo unter der Woche, to rěka na dźěłowych dnjach tydźenja, mamy my warianće wotydźenju abo wotydźenja. Přikładowy tekst k tomu: Wotydźenju/Wotydźenja bydli a dźěła wón zwonka domizny. Hdyž so tydźenje liča, je stare serbske wašnje – ručež dźe wo wjace hač jedyn tydźeń – rěčeć wo njedźelach. A tele wašnje poćahuje so na zańdźeny kaž tež na přichodny čas. Někotre přikłady za to: před dwěmaj njedźelomaj, před štyrjomi njedźelemi – za tři njedźele, za šěsć njedźel. Po němskim wašnju so dźensa wuprajenja kaž vor zwei Wochen, in drei Wochen a podobne zdźěla přełožuja jako před dwěmaj tydźenjomaj, za tři tydźenje atd., ale při tym njechamy stare serbske wašnje wuprajenja zabyć, kotrež je na kóždy pad stilistisce lěpše.
Pomjenowanja lět maja tohorunja swoje wosebitosće. Časowe postajenje, kotrež wotpowěduje němskemu in diesem Jahr, dieses Jahr, rěka hornjoserbsce zasadnje jenož lětsa. Wot toho je wutworjeny adjektiw lětuši, wužiwany w tajkich kontekstach kaž na přikład: Lětuši měrc bě zwjetša jara ćopły. Hdyž pak dźemy wo jedne lěto wróćo do zańdźenosće, mamy za tutón časowy wotrězk w spisownej rěči dwě móžnosći wuprajenja, a hdyž dźiwamy na dialekty, hišće dalše móžnosće. Němske im vorigen Jahr, voriges Jahr přełožujemy pak jako loni, pak jako łońše lěto. Kontekst k tomu: Loni/łońše lěto mějachmy jara wjele dešćika. W hornjoserbskich narěčach móže město tuteje dwójki, potajkim we woznamje im vorigen Jahr, tež lońše lěto abo do jednoho słowa kontrahowane łońšlěto stać. W spisownej rěči trjebamy – porno dialektam – adjektiw lońši, potajkim z l na spočatku słowa město ł, jako wotwodźenku wot loni w zmysle němskeho vorjährig. Bjermy sej kontekst k tomu: Die vorjährige Ernte war schlecht – Lońše žně běchu hubjene.
Na kóncu chcemy při ličenju lět hišće do přichoda pohladnyć. Němskemu časowemu postajenju im nächsten Jahr, nächstes Jahr wotpowěduje serbsce adwerb klětu. Přikład k tomu: Kletu budźe, štož zakonje nastupa, wšelake hinak hač lětsa. Wot adwerba wutworjeny mamy wězo tež zaso adjektiw klětuši, kotryž wužiwamy na přikład w tajkim konteksće kaž: Klětuše zakonske změny njebudu so wšitkim lubić. Naš adjektiw klětuši ma cyle normalny stilistiski raz, mjeztym zo je němski direktny wotpowědnik nächstjährig znajmjeńša rědko trjebana twórba; skerje Němcy město toho wužiwaja wopisowanja kaž des nächsten Jahres (na přikład: die gesetzlichen Änderungen des nächsten Jahres), im nächsten Jahr a podobnje.
Serbske słownistwo, kotrež słuži časowemu rjadowanju, je tradicionelnje jara bohate. Štož sym tu wopisował, móžeše być jenož wurězk z tohole bohateho składu. Měsacow so njejsym ani dótknył, tónle dźěl žada sej wosebity přinošk.
Dr. Helmut Jenč – prěnjotnje wozjewjene w Serbskich Nowinach dnja 24. apryla 2014
Serbska wikipedija wužiwa teksty dr. Helmuta Jenča w swojim rěčnym kućiku z přećelnej dowolnosću awtora a Serbskich Nowin.
|
Nowosće pomjenowanja wosobow ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Něšto z medicinskeho sektora |