Herta Wićazec

Herta Wicazec (1819–1885), wutřihanka.

Herta Wićazec

Podpismo Herty Wićazec

Herta Wićazec (němsce Johanne Henriette Lehmann; * 4. februara 1819 w Budyšinje; † 24. měrca 1885 w Budyšinje) bě prěnja serbska basnjerka.

Žiwjenje

Hačrunjež bě jeje serbske mjeno „Jetka“, wona „Herta“ pisaše. Herćiny nan bě Jan Korla Gusta Wićaz, krawc a wobsedźer hosćenca, a jeje mać rěkaše Marja, rodźena Mučerjec. Herta je swoje dźěćatstwo na Budyskej Kamjentnej hasy přežiwiła, hdźež stej staršej krawcownju měłoj, ale tež sadowu zahrodu, wo kotrejž pisaše basnjerka znowa a znowa na wšelakich městnach swojeho dźěła. Swoje cyłe žiwjenje je w Budyšinje bydliła a dźěłaše jako šwalča. Herta je jako jara wotewrjena duša wotrostła, štož je so pozdźišo změniło. Jara zahe je literarnje dźěłać započała – je hižo pisała, hdyž bě 13 lět stara. Herta je pozdźišo tež w chórje spěwała.

Tehdyši Budyšin

Budyšin bě centrum duchowneho žiwjenja Serbow; wosebje wožiwjenje serbskeje kultury přez spěwanje serbskich spěwow w cyrkwi a załoženje Maćicy Serbskeje stej dobre wuměnjenja za serbsku kulturu tworiłoj. Tehdy Zejlerjowa zběrka ludowych spěwow hišće wušła njebě a eksistowaše jenož jako rukopis. W lěće 1856 bě so artikl Boženy Němcoveje w Serbskich Nowinach wozjewił, w kotrymž wona wo čěskich spisowaćelkach pisaše; Smoler je artikl tak komentował, zo móže so wón jenož na Hertu Wićazec jako serbska spisowaćelka dopomnić a zo su hač do lěta 1900 jenož dwě abo tři druhe serbske spisowaćelki wothladajo wot Herty znate, kotrež pak tajki wuznam kaž wona nimaja. Dokelž njemějachu w tym času Serbowki móžnosće dobreho šulskeho kubłanja abo dalekubłanja po Smolerju žana z nich ani w cyrkwi serbske spěwy spěwała njeje ani bibliju abo Serbske Nowiny čitała abo čitać móhła. Smoler je wo jednym podawku rozprawił: Bě so z jednej Serbowku w někajkej wsy zetkał, kotraž jemu při tutej přiležnosći mału serbsku knihownju přepoda, byrnjež serbsce ani rěčeć ani čitać njemóhła.

Spočatk jeje literarneho dźěła a znajomstwo z Mučinkom

Herta njeje wosobinski přikład měła, kak so serbsce pisa a kak ma serbsku kulturu podpěrać – wona kaž wjele Serbow njeje wědźała, što je serbska identita. Hakle Jan Bohuwěr Mučink je ju k tomu inspirował, serbsce pisać, ale najprjedy je so wona za němsku literaturu zajimowała a je pilnje němskich klasikarjow studowała a je wšitko přiwzała. Jako młoda šwalča bě so w lěće 1841 z Mučinkom zeznała, kotryž je so tež z lyriku wuznał a kotryž bě jako młody wučer a jako publicist předměrca znaty, wosebje bě za jeho powučace powědančko „Ribowčenjo“ z lěta 1849 – jedyn přećel Mučinka je ju na nje skedźbnił. Wona je jemu při wuchodźowanju swoje aforizmy a basnje pokazała a wón je ju pozbudźił, serbsce pisać a swoje basnje na Serbske Nowiny pósłać, ale njeje jasne, hdy je wona započała, serbsce pisać. Hačrunjež je so Herta Wićazec z Smolerjom, z Bartkom, z Radyserbom a pozdźišo z Hórnikom zeznała, a hačrunjež je ju jara inspirowało, hdyž je Smoler swoje spěwy na spěwanskim wječoru pola přećelow spěwał, móžemy zwěsćić, zo cyłe dźěło zwisuje ze znajomstwom z Mučinkom. Tón je samo w swojej knize „Boža krasnosć w stwórbi“ z lěta 1854 někotre basnje Herty wozjewił.

W cyłku bě wona rjana žona, ale z nohomaj je problem měła, tak zo je wona chromiła. Dokelž bě jedna noha krótša hač druha snadź njeje muža měła, a snano so tohodla Mučink z njej njeje ženił. Chcyše pak hač do kónca žiwjenja z njej w přećelskim kontakće wostać. Njeje jasne, hač je dla problemow z nohami bolosće měła, w basnjach so jenož aluzija namaka. Wothladajo wot Mučinka je tež Smoler ju pozbudźił, dale serbsce pisać, a wona je dale, jenož z mału přestawku mjez lětami 1851 a 1854, hač do lěta 1859 pisała. Hakle jako so Mučink z Julijanu Louisu woženi, je Herta přestała jemu listy pisać a basnić. Čehodla je wona womjelknyła? Radyserb je na prašenje wotmołwił: dokelž su powědanja eksistowali, zo je sej ze swojimi spěwami chcyła muža popadnyć, ale Radyserb je nas tež dopomnił, zo je dale pisała, mjenujcy němske basnje a aforizmy za sekle na narownych wěncach za přiwuznych a znatych, ale wona njeje swoje basnje wozjewiła.

Jan Ceśli je pozdźišo wo Herće Wićazec a Mučinku w swojej antologiji pisał: „Herta a Horisław“ (Horisław bě Mučinkowy pseudonym). Wo kóncu jeje žiwjenja njewěmy wjele, jenož zo je so woporniwje wo chorych starała a zo je hač k swojej smjerći w měrcu lěta 1885 w Budyšinje bydliła. Mučinkej bě měsac před swojej smjerću listy na nju wróćo dał a wón njeje je zničił abo zhubił, hačrunjež bě sej wona přała, zo so listy spala.

Jeje dźěło a hłowne fazy jeje dźěła

Herta Wićazec słuša k ewangelskim Serbam štyrcetych lět wosomnateho lětstotka. Bohužel su jenož třiceći basnjow wot njeje zwostali, tohodla njeměješe za serbsku literaturu wulki wuznam. Wobsah jeje basnjow je lubosć k přirodźe a mystika, ale tež jeje dźěło je „miły šlewjer, kotry wosłabi barby radosće“, je to předčuće wosebiteje bolosće. Hakle Róža Domašcyna a Christian Prunitsch stej ju a jeje dźěło znowa hódnoćiłoj - po nimaj je wona předchadnica subjektiwiskeje lyriki. Domašcyna je tři fazy jeje dźěła wopisała: mjez l. 1848 – 1850, mjez l. 1850 – 1854 a mjez l. 1856 – 1858. Spočatk jeje dźěło je „Njezapomnička“, prěnja prozowa baseń wot njeje, kotraž je so w Serbskich Nowinach wozjewiła w lěće 1848 a kiž dopomina na idylu němskeje literatury teje doby.

prěnja faza (1848 - 1850): wona je do zjawnosće stupiła a je swoje dźěła we wšelakich nowinach publikowała. Temy su lubosć a ćerpjenja jeje duše.

druha faza (1850 - 1854): wona njeje ničo publikowała, to bě čas metafyziskeje refleksije wo nabožinje a přihotowanja aktiwneje fazy jeje basnistwa z křesćanskimi wobsahami

třeća faza (1856 – 1858): To je transcendentna faza jeje dźěła. Herta je so w druhim swěće pozhubiła, je depresiju přežiwiła, jenož čistosć wutroby a wěra stej puć k zbožu. Ale po Herće njeje zbožo na swěće ničo trajace, wona je předstawy woneho swěta wo raju měła. Antagonizm mjez zemskim swětom a wonym swětom je so w jeje basnjach formował. Wona je wo wěcach wšědneho žiwjenja pisała, kaž na přikład wo spěwanskich swjedźenjach, wo lubosći, wo přirodźe. Tuta faza je so metafyziska refleksija wo zwjazanosći k přirodźe mjenowała.

Staw slědźenja wo Herće Wićazec

Michał Hórnik je w swojej Čitance z lěta 1863 na Hertu Wićazec skedźbnił. Po tym je Adolf Černý w lěće 1900 w Časopisu Maćicy Serbskeje (ČMS) podał zarys jeje žiwjenja a znowa wotkrył basnje Wićazec. W lěće 1906 slědowaše w samsnym časopisu dodawk k jeje žiwjenju – tež z němskimi basnjemi. Róža Domašcyna a Christian Prunitsch stej jeje dźěło 1993 znowa hódnoćiłoj – Wićazec so po tym jako předchadnica subjektiwneje lyriki wopisa.

Tekstowy přikład

Jedyn přikład jeje basnjow je „Čista wutroba“, baseń, na kotruž Michał Hórnik w jeho zhromadźenych basnjach skedźbnił.

Čista wutroba Čista wutroba Je ta róžička, Kiž na kóždym puću kćěje, Hdźež so boža lubosć směje, Hdźež so zjednoća Z wěru nadźěja. Čista wutroba Je ta studnička, Kiž nam dawa móc a sylnosć, K dobrym skutkam prawu swěrnosć, A we hórkosći Dušu wokrewi. Čista wutroba Je ta hwězdźička, Kiž we ćmowej smjertnej nocy, Hdyž nam zańdu naše mocy, Miłu jasnosć da Na puć do njebja. Čista wutroba Słódke spanje da, Hdźež po sprócnym ćežkim dźěli, Kiž smy tudy dźěłać měli, Smjerć nas powoła K měrej do rowa. Čista wotruba Wjedźe do njebja, Pyši nas pri božim trónu Z njezachodnej krasnej krónu; Čista wutroba Wěčnu zbóžnosć ma.

Literatura

Monografije

• Adolf Černý: „Herta Wićazec. Žiwjenje a pisma prěnjeje serbskeje basnjeŕki.“ Zestajał a pojednał Adolf Černý. Nakładował E. Muka. Budyšin. 1901.
• Róža Domašcyna: „Herta Wićazec“. Serbska poezija. Том 32. Ludowe nakładnistwo Domowina. Budyšin. 1993.

Nastawki

• Radek Čermák: Prěnja serbska awtorka a hranicy interpretacije. W Rozhledźe 9/2019, str. 6–8
• Bohumila Šretrová: Herta Wićazec. W Rozhledźe 10/11 1958, str. 337-340
• Pawoł Wićaz: Herta Wićazec - prěnja serbska spisowaćelka a pěsnjerka. W Serbskej protyce 1956, str. 75–76

Dalše

• Michał Hórnik: „Čitanka: mały wubjerk z narodneho a nowišeho pismowstwa hornjołužiskich Serbow. Ze serbskoněmskim słownikom.“ Schmaler & Pech. Budyšin. 1863.
• Peter Kunze: „Jan Arnošt Smoler: ein Leben für sein Volk.“ Domowina-Verlag. Bautzen. 1995.
• Helena Ulbrechtová: „Lužickoserbská literatura: její vývoj a pozice mezi středoevropskými literaturami“. Univerzita Karlova v Praze: Karolinum. Praha. 2009.

Žorła

• Jurij Měrćink: Wićazec, Herta. W: Jan Šołta, Pětr Kunze, Franc Šěn (wud.): Nowy biografiski słownik k stawiznam a kulturje Serbow. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1984, str. 614