K wobsahej skočić

Guaranišćina

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
avañe'ẽ1
Guaranišćina
wurjekowanje mjena [aʋãɲẽˈʔẽ]
kraje Paraguay, Argentinska,
Boliwiska, Brazilska
rěčnicy 4 do 5 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija Tupiske rěče
Tupi-Guaraniske rěče
Guaranišćina
družina pisma Alfabet guaranišćiny (łaćonski alfabet)
oficielny status
hamtska rěč Paraguay Paraguay
Boliwiska Boliwiska
rěčne kody
ISO 639-1:

gn

ISO 639-2:

grn, sai

ISO 639-3 (SIL):

GUG, GUN, GUI, GRW

komentar
1po słowje wuznamjenja čłowjeska rěč
(kaž tež runa simi za kečuašćinu)
karta
Rozšěrjenje guaranišćiny

Bruny: W Paraguayju

Čerwjeny: Kraje w kotrychž so guaranišćina rěči

wikipedija
Emblem wikipedije Wopytaj wikipediju w guaranišćinje!
Wobdźěłać
p • d • w

Guaranišćina (němsce Guaraní [gwaɾaˈni], swójske mjeno: avañe'ẽ [aʋãɲẽˈʔẽ]) je rěč, kotraž so w Paraguayju, w sewjernej Argentinskej, dźělach Boliwiskeje a w juhozapadnej Brazilskej rěči. Słuša k tupi-guaraniskim rěčam.

Guaranašćina ma někak štyri do pjeć milionow rěčnikow. Najwyše trochowanja wuchadźa wot hač do sydom milionow, při čimž liča so tež wosoby, kiž maja jenož snadne znajomosće guaranišćiny, štož so na přikład z wobydlerjemi paraguayskich městow často stawa.

W němskej rěči, ale tež w serbšćinje, su někotre słowa, kotrež wotpowěduja guaraniskim słowam abo kotrež su jim jara podobne. Tute słowa přińdźechu přez španišćinu a portugalšćinu do němčiny, a pochadźeja pak z narěčow guaranišćiny, kotrež so w Paraguayju, Argentinskej, Boliwiskej abo Brazilskej rěčachu, pak z wusko přiwuzneje tupišćiny, na přikład: kapybara, jaguar, jaguarundi, tapir, ananas, maniok, marakas, marakuja, nandu a piranja.

Stawizny

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Guaranišćina je so hižo za čas španiskeje kolonialneje doby wužiwała jako spisomna rěč za křesćanske misionowanje. Jezuitowy stat, kotryž bě wosebje dźěl dźensnišeho wuchodneho Paraguayja a dźensnišeje argentinskeje prowincy Misiones wopřijimał, spěchowaše guaranišćinu, dokelž jezuića běchu připućowanje běłych sydlerjow jara wobmjezowali a guaranišćinu jako ekskluziwnu rěču wužiwali. We swětnej prowincy Paraguay wokoło Asuncióna pak wostawaše guaranišćina drje dominowaca wobchadna rěč wobydlerstwa, dokelž bě čisło sydlerjow španiskeho pochada poměrnje małe a so tući z domoródnymi měšachu, hamtska rěč pak bě tam ekskluziwnje španišćina, kotraž rěčanu guaranišćinu we wjelorakim nastupanju wobwliwowaše. Z kóncom jezuitskich redukcijow w lěta 1767 je guaranišćina tež tam swoju wosebitu poziciju zhubiła.

Tež w njewotwisnym Paraguayju wostawaše španišćina ekskluziwna hamtska rěč. Mějachu drje guaranišćinu za wažne kulturelne znamjo paraguayiskeje nacije, jeje wužiwanje pak wostawaše na ertnym wužiću a na literaturje předewšěm folkloristiskeho charaktera wobmjezowana.

Knihi w guaranišćinje

Hakle w nowej dobje so w Paraguayju započa, guaranišćinu tež w kubłanju a jako hamtsku rěču wužiwać a rozdźělne wužiwane prawopisne systemy k do dalokeje měry fonetiskej ortografiji zjednotnjeć.

Dialekty

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Z wotstawkom najdale rozšěrjena warjeteta guaranišćiny je paraguayska guaranišćina [gug], kotraž je z rěče znajmjeńša zdźěla španisce akulturěrowanych wobydlerjow kolonialneje swětneje prowincy Paraguayja kaž tež jezuitoweho stata wuchadźała a tohodla wšelakore španiske wliwy pokazuje. Ma (po SIL) 4,6 milionow kulturelnje mesticiskich rěčnikow. Paraguayska guaranišćina je so prjedy tež w argentinskich prowincomaj Misiones a Corrientes a přimjeznych regionach Brazilskeje rěčała, je tam pak dźensa w domoródnym wobydlerstwje do dalokeje měry wot španišćiny resp. portugalšćiny wutłóčena. Dla připućowanja z Paraguayja eksistuje pak tež dźensa w Argentinskej a Brazilskej wjetša ličba rěčnikow paraguayskeje guaranišćiny.

Njewotwisnje wot paraguayskeje guaranišćiny je so wot indigenych skupinow, kotrež so k ludej Guaraní liča, ličba warjetetow guaranišćiny rěčała, kotrež so zdźěla jara mjez sobu rozeznawachu a dźensa najčasćišo jenož relatiwnje mału ličbu rěčnikow maja:

  • Simba-Guaraní [gnw] (w Boliwiskej, 7000 rěčnikow po SIL International)
  • Chiriguano / Guarayo-Guaraní [gui] (50.000 rěčnikow, z tych 34.000 w Boliwiskej a zbytk w Argentinskej a Paraguayju)
  • Mbyá-Guaraní [gun] (16.000 rěčnikow, z tych 8000 w Paraguayju, zbytk w Brazilskej a Argentinskej)

W dalšim zmysle su warianty Guaranišćiny tež slědowace:

  • Aché abo Guayaqui [guq] (1500 w Paraguayju)
  • Kaiwá [kgk] (15.000 w Brazilskej)
  • Chiripá abo Ñandeva [ndh] (7000 w Paraguayju, 5000 w Brazilskej)
  • Xetá [xet] (w Brazilskej, nimale mortwa)

Mjeztym zo so w Boliwiskej, Argentinskej a Brazilskej stupaca asimilacija rěčnikow tutych warjetetow guaranišćiny na španišćinu resp. portugalšćinu wotměwa, so w Paraguayju w prěnim rjedźe asimilacija na paraguaysku guaranišćinu wotměwa.

Guaranišćina w Paraguayju

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Hromadźe ze španišćinu je guaranišćina w Paraguayju hamtska rěč. Wustawa z lěta 1992 je wězo jedyn małych oficielnych teksty, kotrež bu do guaranišćiny přełoženy.

Oficielnje płaći Paraguay jako "dwurěčny". Realita je bóle komplikowana. Nimale nichtó njerěči jednu z rěčow w jeje čistej formje. Wyše kubłane, měšćanske, eurocentriske woršty rěča rioplatenisku španišćinu ze zaměšowanych frazami guaranšćiny, mjeztym zo mjenje kubłane, wjesnjanske, burske woršty guaranišćinu z wulkimi podźělemi španiskeho wokabulara rěča, kotraž je jako Jopara [dʒopaˈɾa] znata. Šulske kubłanje so w španišćinje wotměwa, wězo so guaranišćina jako dalši předmjet podawa.

Po ludličenju z lěta 1992 su so w Paraguayju slědowace rěče rěčeli:

  • Guaranišćina: 1,6 mio. (39,3%)
  • Guaranišćina a španišćina: 2 mio. (48,9%)
  • Španišćina: 260.000 (6,4%)

K tomu so rěče přidawaja, kotrež su krajodaloko lědma rozšěrjene, kotrymž regionalnje pak wjetši wuznam přistaji:

Přez powjetšowanym wužiće guaranišćiny tež w kubłanju a jako hamtska rěč dźiwachu na woprawdźitosć, zo wjace hač 80 % paraguayskeho wobydlerstwa je guaranirěčne a njesnadny dźěl ma jenož rudimentarne znajomosće španišćiny.

Pismo a alfabet

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Nadrobniše informacije namakaja so w nastawku alfabet guaranišćiny.

Hačrunjež guaranišćina bu hižo před 350 lětami za misionowe cile pisana, jenož z kongresa w Montevideo w 1950[1] jeje alfabet bu normowany. Jeje alfabet je warianta łaćonskeho alfabeta, ale z někotrymi diakritiskimi znamješkami.[2] Wón wobsteji z 33 pismikow, mjez kotrymiž je 12 wokalow a 21 konsonantow.

Hłowne diakritiske znamješko je tilda, kotraž so při 6 nazalnych wokalach ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ a ñ wužiwa. Nimo toho wokale á, é, í, ó, ú, ý so wužiwaja, jeli přizwuk słowa so na poslednjej złóžce njenamaka.

Fonologija

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Guaranišćina dowola jenož złóžki, kotrež so z wokala abo konsonanta plus wokal zestajeja; złóžka, kotraž so na konsonant abo dwaj abo wjace konsonantow hromadźe (nimo "digrafow") kónči, móžne njeje. To šemje (C)V(V) wotpowěduje.

Wokale:

  • Wokale: /a/, /e/, /i/, /o/, /u/ wotpowěduja mjenje abo bóle španiskim a IPA-ekwiwalentam, hačrunjež druhdy alofony [ɛ], [ɔ] so časćišo wužiwaja; y je zawrjeny, centralny njekulowaty wokal /ɨ/.
Prawopis Wurjekowanje
a [a]
e [ɛ]
i [i]
o [ɔ]
u [u]
y [ɨ]
Oralne a nazalne wokale[1]
Prědnje Centralne Zadnje
Wysoke /i/, /ĩ/ /ɨ/, /ɨ̃/ /u/, /ũ/
Srjedźne /e/, /ẽ/ /o/, /õ/
Niske /a/, /ã/

Nimo toho eksistuja za wšě 6 wokalow tež nazalne warianty (ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ). Nazalne wokale su jenož w akcentowanej złóžce distinktiwne. Předpřizwukowe wokale budu nazalne dla nazalneje asimilacije před slědowacymi nazalnymi wokalemi abo nazalnymi konsonantami, njewurjekuja so wšak w druhich padach njenazalnje.

Konsonanty:

Prawopis Wurjekowanje
Nazale
 m [m]
n [n]
ñ [ɲ]
g̃ (tež ng) [ŋ]
Njespěwne kluzile
p [p]
t [t]
k [k]
' [ʔ] (kyrkowy łusk)
Frikatiwy
v [ʋ]
s [s]
ch (tež x) [ʃ]
h [h]
Flap
r [ɾ]
Zwjazki z nazala a homorganskeho spěwneho kluzila (tež w nazwuku)
mb [mb]
nd [nd]
ng [ŋg]
Aproksimant
j [ɟ]

Nazalny sandhi

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Z eufoniskich přičinow, so słowa do oralnych a nazalnych zeskupjeja. Słowo je nazalne, jeli wono ma znajmjeńša jedyn z tutych nazalnych pismikow: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ - g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt - ñ , a wšě dalše su oralne. Nazalne słowo dóstawa druhe typy prefiksow a postpozicijow. Na př. postpoziciji pe, ta bywaja me resp. nda po nazalnych słowach.

Při tym so /j,k,nd,mb/ do /ñ,ng,n,m/ změna, na př. nde póra „twoje šerjenje“, ne porã „Sy rjana“.[3]

Přizwuk a eklipsa

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Přizwuk leži najčasćišo na poslednjej złóžce zdónka, mjeztym zo sufiksowe gramatiske morfemy su njeakcentowane (enklitiske).

Dalša wosebitosć je wosebite wašnje nazwukoweje mutacije, eklipsa: Wjele słowow, kotrež so z konsonantom /t-/ započina, změni tutón nazwuk, jeli wot druhich słowow wotwisuja abo so z nimi zestajeja:

Guaranisce Serbsce Guaranisce Serbsce Guaranisce Serbsce
tape puć che rape mój puć hape jeho/jeje puć
téra mjeno nde réra twoje mjeno héra jeho/jeje mjeno
tetyma[4] noha che retyma[4]
Mario retyma[4]		 moja noha
noha wot Mario		 hetyma[4] jeho/jeje noha

Forma tetyma so jenož wužiwa, jeli noha je njewobsedźana. Jeli wobsedźer je třeća wosoba, njeje wažny abo je njeznaty, potom so forma hetyma po potrjechenym słowje wužiwa, mjeztym zo so při prěnjej a druhej wosobje abo před tym mjenowanej wosobje forma retyma wužiwa.[4]

Eksistuja někotre substantiwy, kotrež nimaja /t-/ w zakładnych formach, maja wšak tajku změnu.

Guaranisce Serbsce Guaranisce Serbsce Guaranisce Serbsce
óga dom ñandei róga naši dom hóga jeho/jeje dom

i To je tak mjenowana inkluděrowaca forma. To rěka, zo narěčana wosoba je zapřijata. (ja+ty/wy resp. mój+twój/waš)

Ale tež eksistuja někotre njeregularne substantiwy z dwěmaj formomaj, na př.

  • túva „nan“ -> che ru „mój nan“

Při werbach wužiwana forma wotwisuje wot hierarchije wosobow (1.>2.>3.). Jeli werb je transitiwny a agens steji niže w hierarchiji hač paciens, potom so forma na r- wužiwa, mjeztym zo so we wšěch druhich padach forma na h- wužiwa.[4] Hlej tež w kapitlu Hierarchija wosobow a markěrowanja.

  • Che ahecha ichupe. „Widźu jeho.“
  • Ha'e cherecha. „Wón widźe mnje.“

Gramatika

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Nomina a werby so tak jasnje kaž w němčinje a serbšćinje njerozeznawaja.

Guaranišćina je sylnje aglutinowaca resp. polysyntetiska rěč. Tuž so wjele afiksow wužiwa.

Nomina

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Při nomenach njeeksistuja ani pady ani genusy. Definitny artikl guaranišćina ani nima. Rozdźěl mjez singularom a pluralom da so zwuraznić, ale kóncowka za plural (-kuéra, nazalnje -nguéra) so rědko wužiwa. Město padow a prepozicijow w guaranišćinje so sufiksy a postpozicije wužiwaja.

Kóncowki při substantiwach su tele:

  • -gua „z (+genitiw)“ (rumnostnje), na př. ka'aguygua „z lěsa“
  • -gui[5] „wot (rumnostnje); dla“; na př. Perugui „wot Pedra“. Při pronomenach ma formu -hegui, na př. Nde mitãve chehegui. „Sy młódši hač ja.“
    • Ha-á ta kavaju ári gui. „Padnju z konja.“[6]
    • Omano ñembyahýigui. „Wón je hłodu dla wumrěł.“[6]
    • -guive ... -peve (nazalnje -meve, rumnostnje a časowje), na př. Aretéguive Peru hasymi. „Ze swjedźenja Pedro je chory.“; Jajoechapeve. „Na zasowidźenje“
  • -icha „kaž“, na př. yvágaicha hovy „módry kaž njebjo“
  • -ndive, -ndi „z (+instrumental)“, na př. Perundive „z Pedrom“
  • -pe[5] (nazalnje -me, rumnostnje a časowje) „w/na/při (+ lokatiw); k; (datiw); (akuzatiw při pronomenach a wosobach)“, na př. ógape „w domje“, che rógape „w mojim domje“
    • Ame'ẽ mitãme kamby. „Dam dźěsću mloko.“
    • Ahecha Perupe. „Widźu Pedra.“
  • -rehe[5], -re „na, z, přez, dla“
    • -rehe'ỹ, -'ỹre[7] „bjez“
  • -rupi[5] „přez; dla; něhdźe“ (rumnostnje a časowje), na př. Peru oguatami ka'aguýrupi „Pedro so tróšku přez lěs wuchodźuje.“

Nimo toho eksistuja někotre postpozicije:

  • aja, jave „za čas“, na př. Arahaku aja ha'yta jepi ypápe. „Za čas lěća płuwam často w jězorje.“
  • ári „na (+ lokatiw)“ (rumnostnje), na př. Kalu igústo oho kavaju ári. „Karl rady na konje jěcha.“
  • guýpe „pod (+ instrumental)“ (rumnostnje), na př.
  • jerere, jererehe „wokoło“ (rumnostnje)
  • kotyo, ngotyo „w směrje, do, na (+ akuzatiw)“ (rumnostnje)
  • mboyve „před“ (časowje)
  • pegua „wot“, je samo kombinacija z -pe a -gua a wupraja pochad.
  • rangue „město“
  • rire „po (+ lokatiw)“ (časowje), na př. Peru ohojevy heta ára rire. „Po dołhim času je so Pedro wróćił.“

Normalnje postpozicije steja direktnje po substantiwje. Ale guarã „za (+ akuzatiw)“ so z kóncowku -pe resp. -ve kombinuje, na př. Agueru ko kamby nde mită'ipe guarã. „Přinjesu tute mloko za twoje dźěćo.“

Někotre postpozicije faktisce su substantiwy z kóncowku -pe abo z druhej kóncowku, při čimž sćěhowace maja rumnostny woznam:

  • kupépe „zady, za (+ instrumental)“
  • mbytépe „srjedź“ (z mbyte „połojca; srjednišćo“)
  • rapykuéri „zady, za (+ instrumental)“ (z tapy „srjedźne mjaso“)
    • hapykuéri „za nim“ (Bazuje na třiformowym słowje, kaž někotre druhe słowa kotrychž bazowe formy so z t- započinaja.)
  • rendápe „při“ (z tenda „městno“)
  • renondépe „před (+ instrumental)“
  • ykére, yképe „pódla“ (z yke „bok“), na př. Peru oguapy che ykére. „Pedro sedźi pódla mnje.“

Jeli so z r započinaja, wone su wot wjaceformowych substantiwow wotwodźene. Tam forma za třeću wosobu so na h započina, na př. hapykuéri „za nim“.

Druhdy so samo kombinacija z kóncowki a postpozicije stawa:

  • -pe/-ve ǧuarã „za“
    • amba'apo ndéve ǧuarã „ja dźěłam za tebje.“[8]

Kóncowka za plural je -kuéra (nazalnje -nguéra), na př. che vakakuéra „moje kruwy“. Ale za ličbnikami so wona njewužiwa, na př. mbohapy mbarakaja „tři kóčki“. Sufiks so po jednym z prjedy mjenowanych sufiksow jewi, na př. ipopekuera „w jeho rukomaj/rukach“.[9]

Wosebitosć guaranišćiny je nimo toho, zo substantiwy móžeja zańdźenosć a přichod měć. Za přichod so sufiks -rã wužiwa, na př. che rogarã „mój přichodny dom“. Za zańdźenosć so sufiks -kue (nazalnje -ngue) wužiwa, na př. che rogakue „mój něhdyši dom“.[10][11]

Adjektiwy

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Adjektiwy nimaja pady, ani genusy. Wone často so jako werby wužiwaja, dokelž wosebity werb za „być“ njeeksistuje. Potom so posesiwne pronomeny wužiwaja. Na př. Che kyra. „Sym tołsty.“ Kame iporã. „Karmen je rjana.“

Komparacija so z pomocu -ve „bóle“ stawa, na př. Nde mitãve chehegui. „Sy młódši hač ja.“ Ale mjenowany sufiks móže so tež při werbach wužiwać, na př. Arapoty iporãve. „Nalěćo je rjeńše.“

Někotre adjektiwy tři formy maja, na př. hasy „chory“ ma tež formje tasy a rasy. Při pronomenach prěnjeje a druheje wosoby so warianta na r- wužiwa, na př. Che rasy. „Sym chory.“, mjeztym zo při pronomenach třećeje wosoby so warianta na h- wužiwa, na př. Hasy. „Wón je chory.“ Peru hasy. „Pedro je chory.“

Někotre sufiksy móžeja jako adjektiw wužiwać.

  • -'i: che mitã'i „moje małke dźěćo“
  • -mi: nde membymi „mój małki syn“, „moja małka dźowka“

Při adjektiwach móžeja so někotre sufiksy a partikle wužiwać.

  • -mi „tróšku“: Che rasymi. „Sym tróšku chory.“
  • -ete, -ite „jara“: Che táva imombyryete. „Moje město je jara daloke.“
  • eterei „jara“: Kame hasy eterei. „Karmen je jara chora.“

Pronomeny

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Wosobowe a posesiwne pronomeny

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Při wosobowych pronomenach Guaranišćina rozeznawa mjez inkluziwnymi a ekskluziwnymi pronomenami prěnjeje wosoby w pluralu.[12]

samostatne prěnja druha třeća
singular che nde ha'e
plural ñande (inkluziwny),

ore (ekskluziwny)

peẽ ha'ekuéra

Zo by pronomeny w datiwje přełožiło, so kóncowka -ve (nazalnje -me) jako warianta wot -pe wužiwa, na př. chéve „mni, mi“, ndéve „tebi, ći“, ñandéve „nam wšěm“, oréve „nam“, peẽme „wam“. Ale při třećej wosobje formje nimatej podobnosć z prědnimi formami tabele: ichupe „jemu, njemu; jej, njej“ ale w pluralu ichupe abo ichupekuéra „jim, nim“. Formje za třeću wosobu so tež za akuzatiw wužiwatej, na př. Ahecha ichupe. „Widźu jeho/ju.“, mjeztym zo akuzatiw prěnich a druhich wosobow so hinak zwuraznjuja.

posesiwne prěnja druha třeća
singular che nde (nazalny ne) i- (hi'-, iñ-, ij-, h-)
plural ñande (inkluziwny, nazalny ñane),

ore (ekskluziwny)

pende (nazalny pene)

Jako posesiwne pronomeny listowane słowa so nic jenož posesiwnje wužiwaja, ale tež při adjektiwach a samo při werbach. Při tym forma třećeje wosoby wot nazwuka słowa wotwisuje.

  • i- so při konsonantach wužiwaja, na př. ikure „jeho/jeje swinjo“
  • hi'- so při přizwukowanych wokalach wužiwaja, na př. hi'áva „jeho/jeje włosy“
  • ij- so při njepřizwukowanych wokalach wužiwaja, na př. ijajaka „jeho/jeje koš“
  • iñ- so při wokalach wužiwaja, jeli słowo je tak mjenowane nazalne słowo, na př. iñã „jeho/jeje sćin“
  • h- so při třiformowych słowach wužiwaja, na př. hãi „jeho/jeje zub“ (zakładna forma je tãi „zub“).

Sćěhowacej pronomenaj so jenož při transitiwnych werbach wužiwatej:[13]

  • Refleksiwny pronomen ma formu: je: ahecha ("widźu"), ajehecha ("widźu so")
  • Reciprokny pronomen ma formu: jo, nazalnje ño[14]: Peru ha Kamen ojohecha. „Pedro a Karmen widźitaj jedyn druheho.“

Nimo toho eksistujetej dwaj tak mjenowanej portmanteua-morfemaj, kotrejž hodźitej so jenož transitiwnje wužiwać.:[15]

  • ro- - zwuraznja prěnju wosobu jako agens a druhu wosobu jako paciens w singularje.
    • Rohecha „Widźu tebje.“
  • po- - zwuraznja prěnju wosobu jako agens a druhu wosobu jako paciens w pluralu.
    • Pohecha „Widźu was.“

Demonstratiwne pronomeny

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Guaranišćina ma sćěhowace demonstratiwne pronomeny, při čimž w pluralu eksistuja wosebite słowa.

Za widźomne abo přitomne wěcy a wosoby so sćěhowace słowa wužiwaja:

  • ko „tutón, tuta, tuto“
  • pe „tón, ta, to“
  • amo „tón, ta, to“
  • ã „tući, tute“
  • ko'ã „ći, te“
  • umi „ći, te“

Za njepřitomne abo njewidźomne wěcy a wosoby so sćěhowace słowa wužiwaja:

  • upe „wony“
  • ku „wony“
  • aipo „wony“

Mjenowane formy so hromadu ze substantiwami wužiwaja, tuž, wone su adjektiwy. Jeli wone jako substantiwy so wužiwaja, potom so -va přida.

  • Mba'épa péva? „Što to je?“

Tuž, sćěhowace formy nastawaja, z kotrychž někotre maja wariantu bjez srjedźneho v:[16]

  • kóva, kóa
  • ko'ãva
  • péva, péa
  • ãva
  • upéva, upéa
  • amóva, amóa
  • umíva, umía
  • aipóva, aipóa

Konjugacija

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Guaranišćina ma dwaj typaj werbow, kotrejž matej rozdźělne prefiksy za wosoby.

Prěni typ (a-/ai-werby)

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Prěni typ (areal-werby[10]) ma prefiksy a-, re-, o- (w singularje), ja- (nazalny ña-), ro-, pe-, o- (w pluralu). Při někotrych werbach so mjez jednym z mjenowanych prefiksow a zdónkom -i- přidawa (aireal-werb), kaž na př. reikuaa „(sy) wěš“[10][12].

Werbowy zdónk guata („so wuchodźować, pućować“); oralny werb.

Singular Plural
Wosoba Prefiks Wosoba Prefiks
1 che
Ja


 a-



 a-guata



 1 ñande (inkl.)
My wšě
1 ore (ekskl.)
My 		ja-

ro-

 ja-guata

ro-guata

2 nde
Ty 		re-

 re-guata

 2 peẽ
Wy 		pe-

 pe-guata

3 ha'e
Wona 		o-

 o-guata

 3 ha'ekuéra
Woni/wone 		o-

 o-guata

Werbowy zdónk ñe'ẽ („rěčeć“); nazalny werb.

Singular Plural
Wosoba Prefiks Wosoba Prefiks
1 che
Ja


 a-



 a-ñe'ẽ



 1 ñande (inkl.)
My wšě
1 ore (ekskl.)
My 		ña-

ro-

 ña-ñe'ẽ

ro-ñe'ẽ

2 nde
Ty 		re-

 re-ñe'ẽ

 2 peẽ
Wy 		pe-

 pe-ñe'ẽ

3 ha'e
Wona 		o-

 o-ñe'ẽ

 3 ha'ekuéra
Woni/wone 		o-

 o-ñe'ẽ

Při někotrych werbach přidawaja -gue- mjez prefiksom wosoby a zdónkom. Na př..

  • aguereko „(ja) mam“
  • regueraha „(ty) sobu wozmješ, njeseš“

Nimo toho eksistuje mało njeprawidłownych werbow, a to ho „hić, jěć“, ju „přińć“, u „jěsć, pić“, y'u „pić wodu“, e „prajić“ a yta „płuwać“.

Druhi typ (che-werby)

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Tutón typ (verbos chendales[10]) wužiwa horjeka pódla pronomenow mjenowane wosobowe prefiksy.[12] Tute słowa hodźa so jenož zdźěla jako werby mjenować, dokelž najwjetše hodźa so tež jako adjektiwy abo substantiwy wužiwać.

Oralny werb japu „łžeć“.

Wosobowa forma Přełožk
Singular
che japu ja łžu
nde japu ty łžiš
ijapu wón/wona łži
Plural
ñande japu my wšě łžimy
ore japu my łžimy
pende japu wy łžiće
ijapu (hikuái) woni/wone łža

Hierarchija wosobow a markěrowanja

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Nordhoff mjenuje prefiksy za arealowe werby "A-Reihe" (a-serija) po słowje "aktiv" (aktiwny).[17], mjeztym zo wón mjenuje prefiksy za chendalowe werby "I-Reihe" (i-serija) po słowje "inaktiv" (njeaktiwny).[17]

Prefiksy a-serije so ze wšěmi transitiwnymi reprezentantami a reprezentantami klasy wotpohladanych činow zwjazuja.[17]

  • che aguata „Ja běžu.“
  • che aikotevẽ pirapire. „Ja potrjebuju pjenjezy.“

Prefiksy i-serije so ze wšěmi njetransitiwnymi semantiskimi konceptami zwjazuja. Při konkretach (Nordhoff: Konkreta) wone wobsydstwo pokazuja, ale při abstraktnych konceptach wone njeagentiwne wobdźělnistwo pokazuja.[17]

  • che chepochy. „Ja sym njemdry.“
  • che chekyse. „Ja mam nóž.“

Při transitiwnych konceptach jenož su móžne njeaktiwne morfemy prěnjeje a druheje wosoby, mjeztym zo třeća wosoba njeje móžna.[17] Jeli ćerpjacy (Nordhoff: undergoer) je wyši w hierarchiji wosobow (1>2>3), potom so markěrowanje aktera při werbje njepokazuje.[18]

  • Juan chejuka. „Juan mori mnje.“ (přir. Che ajuka Juan „Ja morju Juana.“)
  • Chesu'u mbói „Had je mnje kusał.“ (po słowje mnje-kusa had, němsce MICH-beißt Schlange)[19] (přir. Aisu'u ichupe. „Ja kusam jeho/ju.“, němsce ich beiße ihn/sie[20])
  • Chejopi eiru. „Pčoła je mnje kałała.“ (po słowje mnje-kała pčoła, němsce MICH-sticht Biene)[19]

To je samo móžne w bóle kompleksnych sadach:[21]

  • Ikatúpa oreguerujevy pyharevove? „Móžeš zaso po nas wječor jěć?“ (po słowje: "jeho-móžno'-? nas(-)-jěć (po)-zaso wječor-ručež", němsce "SEIN-möglich-? UNS(-)-bringst-WIEDER Abend-SOBALD")
  • Ikatúpa orembohasa ambue tembe'ýpeve? „Móžeš nas na druhi brjóh přewjesć?“ (po słowje "jeho-móžno-? nas(-)-přewjesć druhi brjóh-do", němsce "SEIN-möglich-? UNS(-)-übersetzt anderes Ufer-BIS")

Negacija

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Negacija so přez cirkumfiks n(d)(V)-...-(r)i w guaranišćinje pokazuje. Prewerbalny dźěl cirkumfiksa je nd- za oralne zdónki a n- za nazalne zdónki. Za 2. wosobu w singularje so epentetiski e před zdónkom zasuwa, za 1. wosobu w pluralu inkluziwnje so epentetiski a zasuwa. Predikat tež móže adwerb abo serialny werb wobsahować.[22]

Postwerbalny dźěl je -ri za zdónki, kotrež so na -i kónča, a -i za wšě druhe.

Oralny werb

japo (činić)

Nazalny werb

kororõ (ruć, ržeć [23])

Z kóncowku "i"

jupi (stupać, zastupić, postupić [24])

Singular
nd-ajapó-i n-akororõ-i nd-ajupí-ri
nde-rejapó-i ne-rekororõ-i nde-rejupí-ri
nd-ojapó-i n-okororõ-i nd-ojupí-ri
Plural
nda-jajapó-i na-ñakororõ-i nd-ajajupí-ri
nd-orojapó-i n-orokororõ-i nd-orojupí-ri
nda-pejapó-i na-pekororõ-i nda-pejupí-ri
nd-ojapó-i n-okororõ-i nd-ojupí-ri

Negacija da so we wšěch časowych formach wužiwać, ale za futur abo njerealnu referencu normalne časowe so markěrowanje přez mo'ã wuměnja, wuslědk je n(d)(V)-zdónk-mo'ã-i kaž w Ndajapomo'ãi, "Nochcu jo činić".

Druha warianta negacije je tak mjenowany priwatiwny sufiks: -ỹ:[22]

  • y'ỹ „suchota“ (po słowje: woda-PRIWATIW)
  • ama'ỹ „suchi, suchota“ (po słowje: dešć-PRIWATIW)
  • ... he'i'ỹre mba'evete vera. „njeprajo ničo“
  • he'ỹ „bjez słoda“ (he „słódny, derje słodźacy“, hete „jara słódny“)
  • Che kera'ỹ. „Njemóžu spać.“ (po słowje: mój spar-bjez; němsce mein Schlaf-OHNE[25])
  • añete'ỹ „njewěrny; łža“ (z añete „wěrny, realny, wěsty; wěrnosć“)[26]
  • apysa'ỹ „hłuchosć“ (z apysa „wucho“)[26]
  • atã'ỹ „mjechki“ (z atã „twjerdy“)[26]
  • hendu'ỹ „hłuchosć“ (z hendu „słyšeć“)[26]

Tež negacija přejaceje formy so z tutym sufiksu wutwori.

  • Tomongy'a'ỹ ore mba'e! „Njech naše wěcy njezamaza!“ (němski Er soll unsere Sachen nicht schmutzig machen.[27])

Časowe a aspektowe morfemy

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
  • -ramo: woznamjenja ekstremnu bliskosć čina, často přełoženy k "nětkole runje": Oǧuahe ramo che míkro. „Mój bus je nětkole runje přišoł.“
  • -kuri[11]: woznamjenja bliskosć čina. Ha'ukuri, "Ja runje jědźach" (ha'u njeregularna prěnja wosobowa singularna forma u, "jěsć"). Wón da so tež po pronomenje wužiwać, ha che kuri, che po'a, "a wo tym, štož je so mi stało, běch zbožowny"
  • -va'ekue[10][11]: wupraja fakt, kotryž je so před dołhim času stał a twjerdźi, zo je realna prawda. Okañyva'ekue, "wón/wona je so před dołhim času zhubił"
  • -ra'e: praji, zo rěčnik prjedy měješe dwěle, ale je wěsty we wokomiku rěčenja. Nde rejoguara'e peteĩ ta'angambyry pyahu, "sy skónčnje nowy telewizor kupił"
  • -raka'e: wupraja njewěstosć perfektiwneho fakta. Peẽ peikoraka'e Asunción-pe, "Myslu sej, zo sće chwilu w Asunciónje bydlili". Ale nětko je tutón morfem trochu woznama zhubił a kryje so z ra'e a va'ekue

Werbowa forma cyle bjez sufiksow je prezenca abo samo aorist: Upe ára resẽ reho mombyry, "tutón dźeń ty sy won šoł a wotešoł"

  • -ta[28][29][11]: je futur, wón so tež jako awtoritarny imperatiw wužiwa. Oujeýta ag̃aite, "wón/wona so bórze wróći". Ajapóta „Budu činić.“[10]
  • -ma[10][30]: ma woznam "hižo". Ajapóma, "Hižo sym činił". Ağuahẽma „Hižo sym přišoł“

Tutej dwaj sufiksaj hodźetej so kombinować: ahátama, "Hižo du"

  • -va'erã[10][28][29][11]: pokazuje, něšto, kotrež ma so nic bórze stać abo něšto, kotrež dyrbi so ze socialnych abo moralnych přičinow činić. W tutym padźe wotpowěduje němskemu modalnemu werbej sollen. Péa ojejapova'erã, "To ma so činić"
  • -ne[10][28][29][11]: pokazuje něšto, kotrež najskerje so stanje abo něšto, pódla kotrehož rěčnik sej mysli zo so by stało. Wón wotpowěduje na wěstym wašnju subjunktiwej španišćiny. Mitãnguéra ág̃a og̃uahéne hógape, "Dźěći budu najskerje nětko domoj přińć"
  • -hína[30], ína po nazalnych słowach: pokročowany čin w momenće rěčenja, prezens a pluskwamperfekt pokročowany abo dorazny. Rojatapyhína, "my woheń činimy"; che ha'ehína, "ja to sym!"
  • -vo: wón ma subtilnu diferencu k hína w kotrejž vo pokaza nic na kóždy pad kotrež so čini w momenće rěčenja. amba'apóvo, "dźěłam (nic na kóždy pad nětko)" Oguerekovo oipotava oho. „Hdyž wón měješe, kotryž je chcył, wón dźeše.“[31]
  • -pota: pokaza bliskosć runu smuhu před startom procesa. Ajukapota, "Sym blisko městna hdźež započnu morić". (Partikularne sandhi-prawidło so tu wužiwa: jeli werby kónča na "po", sufiks změni na mbota; ajapombota, "Budu swěru nětko činić")
  • -pa, nazalnje -mba: pokaza emfatisce zo proces je kompletnje skónčił. Amboparapa pe ogyke, "ja sćěnu kompletnje molowach" Hesakãmba „Wono je dospołnje jasne.“[10]

Tutón sufiks so móže kombinować z ma, rezultujcy páma: ñande jaikuaapáma nde remimo'ã, "nětko my kompletnje znajemy wšě twoje mysle". Tute su njeakcentowane sufiksy: ta, ma, ne, vo; tak akcent steji na poslednjej złóžce werba.

Modusowe morfemy a werby

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Za mody móžeja so zdźěla sufiksy a zdźěla wosebite werby wužiwać.

  • -se[28][29][32] „chcyć“[10]: Akese „Chcu spać.“
  • -rõ: Che aguatarõ, nde repurahéine. „Jeli du, spěwaš.“[32]
  • -nga'u „(so) žedźić za čim“: Rohechanga'u. „Žedźu so za to, će widźeć.“[10]
  • -gua'u „(jenož) tak so počinać“[10]: Oke gua'u. „Wón (jenož) tak so počina, jako by spał.“
  • -kuaa „móc“ (To je krótka forma werby aikuaa “wědźeć“.): Opurahéikuaa. „Wón móže spěwać.“
  • te- - zwuraznja přeće: Tereǧuahe porãite. „Budź witany.“ abo „Witaj.“[33]
    • Wono so na jednore t- redukuje, jeli sćěhowacy morfem za wosobu so z wokalom započina: Tou pya'e pya'e. „Njech přińdźe spěšnje.“[33]

Werby prěnjeho typa, kotrež su transitiwne, móžeja tež imperatiwnu formu měć. Ale prefiksaj jenož za druhu wosobu singulara a plurala eksistujetej, a to e- a ei.[32]

  • ejapo „čiń“
  • eiporu „wužiwaj“

Zwjetša so tež sufiks přidawa, a to -mi, -na abo -ke, kotrež móžeja so tež kombinować.[10]

  • eme'ẽmi „prošu daj“
  • eguapýkena „prošu sydń so“

Nimo toho eksistuja někotre njeprawidłowne formy, a to terehe „dźi“, ere „praji“, he'u „jědź“, hey'u „pij“.

Jako modalne werby so sćěhowace słowa wužiwaja.

  • ikatu „móžno być“: Ikatúpa ha'u ko pira? „Móžno je, jěć tutu rybu?“
  • tekotevẽ „dyrbjeć“: Tekotevẽ aha ko'áğa. „Dyrbju nětko hić.“
    • nakotevẽi „njedyrbjeć“:

Participy

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

W guaranišćinje tež eksistuja tři participy, a to -py, -pyre a -pyrã.[31]

Kauzatiw

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Po Nordhoff kauzatiw je jara produktiwny.[34]

  • -uka (alomorfy -yka[34] abo -ka[34], "Transitiver Kausativ"[34]) „dać + -ć“ Wón da so jenož při transitiwnych werbow wužiwać. Kallfell mjenuje to kawsatiwnu abo faktitiwno-mediatiwnu diatezu.[35]:
    • Ahechauka ndéve. „Ja dam će něčo widźeć.“ (němsce Ich lasse dich (etwas) sehen.)[35]
    • Ajapouka „Dam činić.“[10]
    • Ehechaukamína chéve ... „Prošu pokazaj mi ...“ (po słowje !-widźeć-dać-tróšku-! mi, němsce !-sehen-lass-BISSCHEN-! mir)[36]
  • -mbo-, nazalnje mo- ("koaktiv"[10][37], "Intransitiver Kausativ"[34]) Wón da so jenož při njetransitiwnych werbach wužiwać.:
    • Che omomemby. „Ja zlěham.“
    • Ña Marina ombopupu la y. „Knjeni Marina wari wódu.“[6]
    • Ambojahu la mitãme. „Kupu dźěćo.“[6]
    • Che ambopuka Isabelpe. „Pohnuwam Isabelu k smjeću.“[38] (Přirunuj Isabel opuka. „Isabela so směje.“[38])
    • Rodolfo chembopuka. „Rodolfo pohnuwa mnje k smjeću.“[38]
    • Erika oñembopuka. „Erika bu k smjeću pohnuwana.“[38]

Po Hammink mbo- funguje tež jako faktitiw. Wón pochadźa najskerje z njewotwisneho werba (j)apo „činić“ a snadź so tež poćahuje na substantiw po „ruka“.[6]

Nimo dosć časteju wariantow mbo- a mo- tež eksistuja mby- (my-) a mbu- (mu-).[37]

  • Ha amba'apo ha amokã la ry'ái. „A sym dźěłał a pót sušił.“ (němsce Und ich habe gearbeitet und den Schweiß trocknen lassen.)[37]

Prašenja

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Prašenja daja so z pomocu partikle -pa abo piko wutworić.

  • Ndépa aleman? „Sy Němc?“
  • Reñe'ẽkuaái piko ava ñe'eme? „Móžeš guaranišćinu rěčeć?“

Nimo toho eksistuja někotre prašenske słowa, kotrež jednu z partiklow wobsahuja.

  • araka'épa „hdy“: Araka'épa reju? „Hdy přińdźeš?“
    • araka'e guive „wote hdy“: Araka'e guive reiko ápe? „Wote hdy bydliš tu?“
    • araka'e peve „hač hdy“: Araka'e peve remba'apo? “Hač hdy dźěłaš?“
  • maerãpa „k čemu“: Maerãpa reikotevẽ ko ahoja? „K čemu potrjebuješ tutón přikryw?“
  • mamópa „hdźe“: Mamópa oiko nde sy? „Hdźe bydli twoja mać?“
    • mamoguápa, mamoyguápa „zwotkel“ (pochad): Mamoguápa nde irũ? „Zwotkel je twój přećel?“
    • mamóguipa „zwotkel“: Mamóguipa ou nde irũ? „Zwotkel přińdźe twój přećel?“
  • mávapa „štó“: Mávapa nde? „Štó sy?“
  • mba'épa „što“: Mba'épa péva? „Što to je?“
    • mba'éguipa „čehodla“: Mba'éguipa nde kyra? „Čehodla sy tołsty?“
    • mba'éichapa „kak“: Mba'éichapa reiko? „Kak so wjedźeš?“
    • mba'erãpa, mba'upépa „za čo“: Mba'erãpa reju? „Za čo ty přińdźe?“[39]
  • mbovýpa, mboýpa „kelko“: Mbovýpa ko pira? „Kelko płaći tuta ryba?“
  • moõpa „hdźe“: Moõpa nde mbarakaja? „Hdźe je twoja kóčka?“

Tróšku wo polysyntetiskich kajkosćach

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Słowo móže relatiwnje wjele informacijow wobsahować.[10]

  • ojetavy'o „wón/wona wuknje“ - po słowach: o- „wón/wona“, je „so“, tavy „hłupy, hłuposć“, -o „bjez“ (Po Lustig to je priwatiw.)[10]
  • ndahepyme'ẽsei „nochcu jeho płaćiznu dać, nochcu to płaćić“ - po słowach. nda- -i „nje-“, a „ja“, hepy (druhej formje stej tepy a repy) „płaćizna“, (a)me'ẽ „dać“, -se „chcyć“ (wolitiw)[10]
  • ajepojohéi „Myju sej ruce.“ - po słowach: a- „ja“, je „so“, po „ruka“, johéi „myć“[8]
  • nomboguatasevéitapahina „Njebudźe wón chcyć jeho wjace hić dać?“ - po morfemach n-o-mbo-guata-se-vé-i-ta-pa-hina; po słowach: n- „nje-“ (1), o „wón“, mbo „dać + -ć“, guata „hić“, se „chcyć“, vé „wjace“, i „nje-“ (2), ta „budźe“, pa „?“, hina „“[10][40]

Syntaksa

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Guaranišćina ma jenož dwě woprawdźitej konjunkciji:

  • ha „a“: Aguapy ha ha'u yva. „Sedźu a jěm sad.“
  • térã „abo“: Nde vare'a piko térã nde y'uhéi? „Maš hłód abo lačnotu?“

Nadawk konjunkcijow a relatiwnych pronomenow maja sufiksy.

  • rire „po tym zo“: Ağuahẽ rire akarúta. „Po tym zo sym přišoł, budu jěsć.“[10]
  • -ramo „jeli“: Okýramo apytáta ógape. „Jeli dešćuje, potom wostanu doma.“[10]
  • hağua „zo by“:[10]
    • Aguapymi apytu'u hağua. „Sydnu so tróšku, zo by wotpočował.“[10]
    • Aju Paraguáipe amba'apo hağua. „Přińdu k Paraguayej zo by dźěłał.“[6]
  • -va[41]: Péva piko míkro ohóva Paraguaýpe? „Je to tón bus, kotryž do Asuncióna jědźe?“
  • -ha[41][42] „zo“: Cherayhuha aikuaáma. „Zo lubuješ mnje, hižo wěm.“
  • -gui „dokelž“
    • Ndokýi ojere gui yvytú. „Njedešćowaše, dokelž je so wětr změnił.“[6]
  • -hague „takrjec, móhłrjec“
    • Ambyasy chenupahague che sy. „Sym zrudny takrjec je moja mać mnje biła.“[6][43]
  • -haguére „tohodla, zo“:
    • Avy'a omendahatahaguére José rehe. „Sym rady tohodla zo wona so budźe Jozé wudać.“[6][44]

Ličbniki

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Guaranišćina měješe prěnjotnje jenož ličbniki 1 hač 4, a to peteĩ „1“, mokõi „2“, mbohapy „3“ a irundy „4“.

Za druhe ličbniki buchu dźěłane słowa před krótkim času wutworjene, kotrež so lědma wužiwaja. Při čim ličbnik za 5 je po, kotrehož poprawny wuznam je „ruka“. Ličbniki za 6 hač 9 su z toho a kónčneho dźěła bazowych ličbnikow wotwodźene, a to poteĩ „6“, pokõi „7“, poapy „8“ a porundy „9“.

Za wutworjenje rjadowych ličbnikow so sufiks -ha[45] wužiwa, na př. irundyha „štwórty“.[41]

Morfologija

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

W guaranišćinje nowe słowne woznamy so přez zestajenje słowow abo słownych dźělow wutworja: na př. słowo "alfabet" w guaranišćinje je achegety - z toho a, che a ge su prěnje tři pismiki alfabeta guaranišćiny, a ty woznamjenja skupinu abo zestajenku. Dalše přikłady ze sufiksom -ty (nazalnje -ndy) su sćěhowace słowa[10]:

  • avatity „majsnišćo“ (z avati „majs“ a -ty)
  • petyndy „tobakowe plahowanišćo“ (z petỹ „tobak“ a -ndy)
  • ñe'endy „słownik“ (z ñe'ẽ „słowo; rěč“ a -ndy)

Polysemny morfem -ha da so za wutworjenje tak mjenowanych nomen agentis abo nomen loci wužiwać.[41]

  • Ha'e jerokyha. „Wón je rejowar.“[41]

Ale za nomen agentis da so tež sufiks -hára wužiwać.[41]

  • pohãnohára „lěkar“ (z pohãno „hojić, lěkować“)

Tak so tež wutworja zestajenki z dweju słowow, na př. mba'e guasu woznamjenja "wulkotny" (po słowje: "něšto wulke"), abo tava guasu woznamjenja "hłowne město" abo "stolica" (po słowje "město wulke"). Słowo za guaranišćinu, avañe'ẽ, woznamjenja "čłowječa rěč" a słowo za španišćinu, karaiñe'ẽ, ma woznam "knjezowa rěč". Jenož dlijaće nětko poněčim so započinaja ekwiwalentaj guarani ñe'ẽ a epaña ñe'ẽ wužiwać. Guaranišćina prěnjotnej jenož měješe ličbniki za ličby jedyn hač štyri[10], tohodla wostatne ličby so morfologisce zestajeja, přez předstajenje afiksow, při čimž na př. po (pjeć, woprawdźe ruka) jako baza funguje, kaž po (pjeć) + mbohapy (tři) = poapy (wósom). Mjena měsacow so po samsnym principje wutworja: jasy (měsac) + peteĩ (jedyn) = jasyteĩ (januar). Ale tež mjena wšědnych dnow so po tutym principje wutworja: ára (dźeń, čas, wjedro) + peteĩ (jedyn) = arateĩ (njedźela).

Toponymy a druhe mjena

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

W Argentinskej, Uruguayju, Paraguayju a Brazilskej eksistuja wjele toponymow a někotre mjena, kotrež z guaranišćiny pochadźa. Tute buchu hdy po kraju po španiskim abo portugalskim prawopisu pisane a su so často zwukowje hišće dalšo přeměnjowałe, w někotrych padach samo tak jara, zo wone buchu wot rěčnikow guaranišćiny wjace njerozumjene.

Někotre słowa zakładneho słowoskłada

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Serbsce Němsce[46][47] Guaranisce[46][47] Serbsce Němsce[46][47] Guaranisce[46][47]
ja ich che wulki groß guasu
ty du nde mały, małki klein michĩ, mirĩ
wón/wona/wono er/sie/es ha’e jěsć essen u, karu
my wir ñande, ore pić trinken u
wy ihr peẽ spać schlafen ke
wone, woni sie (Plural) ha’e(kuéra) mrěć, wumrěć sterben mano, sapymi
štó? wer? mávapa hić gehen ha
što? was? mba’épa přińć kommen ju
čłowjek Mensch ava, yvypóra dać geben me’ẽ
muž Mann kuimba’e wzać, brać nehmen pyhy
žona Frau ña, kuña rěčeć sprechen ñe’ẽ
hłowa Kopf akã lubować lieben hayhu
woko, wóčko Auge tesa jedyn eins peteĩ
wucho Ohr nambi dwaj, dwě zwei mokõi
nós Nase tĩ tři drei mbohapy
huba Mund juru štyri vier irundy
zub Zahn tãi pjeć fünf po
jazyk Zunge kũ šěsć sechs poteĩ
wutroba Herz ñe’ã, py’a sydom sieben pokõi
ruka Hand po wósom acht poapy
noha, stopa Fuß py dźewjeć neun porundy
woda Wasser y dźesać zehn pa
woheń Feuer tata dwaceći zwanzig mokõipa
słónco Sonne kuarahy sto hundert sa/sã
měsačk Mond jasy tysac tausend su

Samo španiske słowa buchu k guaranišćinje adaptowane[10]:

  • kavaju (caballo) „kóń“
  • kavara (cabra) „koza“
  • ovecha (oveja) „wowca“
  • guéi (buey) „kruwa“
  • Huã (Juan) „Jan“
  • aramirõ (almidón) „škrob“
  • kesu (queso) „twarožk“
  • sevói (cebolla) „cybla“

Přikładowy tekst

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Nastawk 1 z Powšitkowne deklaracija čłowječich prawow w Guaranišćinje:

Mayma yvypóra ou ko yvy ári iñapyty'yre ha eteĩcha tekoruvicharenda ha akatúape jeguerekópe; ha ikatu rupi oikuaa añetéva ha añete'yva, iporãva ha ivaíva, tekotevẽ pehenguéicha oiko oñondivekuéra.[48]

(Wšitcy ludźo su wot naroda swobodni a su jenacy po dostojnosći a prawach. Woni su z rozumom a swědomjom wobdarjeni a maja mjez sobu w duchu bratrowstwa wobchadźeć.[49])

Nóžki

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
  1. ↑ 1,0 1,1 Nastawk wo guaranišćinje w "languagesgulper" wobsahuje kapitlej wo fonologiji resp. pismje a ortografiji (jendź.)
  2. ↑ Nastawk w "omniglot" (jendź.)
  3. ↑ Nordhoff, strona 22
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Nordhoff: Oszillation, stronje 21-22 (Ale wužiwamy tu normalny prawopis, a to bjez wjazaceje smužki.)
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Nordhoff: Postpositionen, strony 38-40
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 Nastawk wo kawsatiwach a kawsaciji Causatives and Causation: A Universal-Typological Perspecitive (jendź.)
  7. ↑ Posledni po Wikisłownikowym hesle -'ỹre
  8. ↑ 8,0 8,1 Informacije wo Jopará, w kapitlu ¿Cómo funciona el guaraní? (špan.)
  9. ↑ Nastawk wo Guaranišćinje w "languagesgulper" wobsahuje něšto wo pluralowej kóncowce. Ale tam słowo so tak pisa: i-po-pe-kuera (jendź.)
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 10,13 10,14 10,15 10,16 10,17 10,18 10,19 10,20 10,21 10,22 10,23 10,24 10,25 10,26 Wopis rěče (němsce) (Dnja 19. septembra 2012 sćehnjeny. Wotkaz so dnja 2022-02-21 korigował.)
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 Nordhoff: Tempus, strony 33-36
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Drude: Tabelle 1: Das Formeninventar: Präfixe und Pronomen, strona 5
  13. ↑ Nordhoff, strona 32
  14. ↑ Nordhoff, strony 25, 32, 51
  15. ↑ Nordhoff: Portmaneaumorpheme, strona 31
  16. ↑ Po Kallfell: Grammatik des Jopara, strona 250
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Nordhoff: Personenmarkierung, strony 4, 30-32
  18. ↑ Sebastian Nordhoff: Voice in Guarani (jendźelsce) Wotwołane dnja 22. oktobra 2012.
  19. ↑ 19,0 19,1 Po Kauderwelsch Band 34, strona 160
  20. ↑ Guido Kallfell: Grammatik des Jopara. Gesprochenes Guaraní und Spanisch in Paraguay (němsce) Wotwołane dnja 21. februara 2022.
  21. ↑ Po Kauderwelsch Band 34, strona 113
  22. ↑ 22,0 22,1 Nordhoff: Negation, stronje 42-43
  23. ↑ němsce brüllen, dröhnen po Interaktiwnym trojorěčnym słowniku
  24. ↑ němsce steigen, hochgehen, einsteigen, aufsteigen po Interaktiwnym trojorěčnym słowniku, jendźelsce go up, rise (w jendźelskim nastawku)
  25. ↑ Po Kauderwelsch Band 34, strona 160
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 Po knize Hippocrene Concise Dictionary Guaraní-English, English-Guaraní, strony 16 (añete'ỹ), 19 (apysa'ỹ), 22 (atã'ỹ), 31 (hendu'ỹ)
  27. ↑ Po Kauderwelsch Band 34, strona 68
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 The Paraguayan Guaraní future marker –ta (dołha wersija, 25 stronow) (jendź.)
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 The Paraguayan Guaraní future marker –ta (krótka wersija, 8 stronow) (jendź.)
  30. ↑ 30,0 30,1 Nordhoff: Aspekt, stronje 36-37
  31. ↑ 31,0 31,1 Nordhoff: Sonstiges, strony 44-46
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Nordhoff: Modus, strona 37
  33. ↑ 33,0 33,1 Po Kauderwelsch Band 34, stronje 67 a 68
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 Nordhoff: Kausativ, strona 38
  35. ↑ 35,0 35,1 Po Kallfell: Grammatik des Jopara, strony 220-222
  36. ↑ Po Kauderwelsch Band 34, strona 127
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Po Kallfell: Grammatik des Jopara, strony 216-220
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 Nastawk wo Werbowej inkorporaciji w kawsatiwnych konstrukcijach Gwaranišćiny VERB INCORPORATION IN GUARANÍ CAUSATIVE CONSTRUCTIONS (jendź.) Ale so tam jako Xe a-mbo-puka Isabel-pe (strona 42 [w programje 48]) resp. Rodolfo xe-mbo-puka (strona 45 [w programje 51]) jewi.
  39. ↑ Kurs wot Miguel Angel Verón (špan.)
  40. ↑ po słowach jendźelsce: NEG 3SG.act CAUS walk DES more NEG FUT INT IMP; ‘Will he not want to make him walk anymore?’ VERB INCORPORATION IN GUARANÍ CAUSATIVE CONSTRUCTIONS, strona 7 (jendź.)
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 41,4 41,5 Nordhoff: Relativpronomen, strony 40-42
  42. ↑ Kedźbu, zo morfem je polysemny.
  43. ↑ Pisany tróšku hinak, a to z x město ch.: A-mbyasy xenupahague xe sy.
  44. ↑ Jendźelski přełožk w žórle je: I'm glad she's going to marry José.
  45. ↑ Kedźbu, zo morfem je polysemny.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 Interaktives Wörterbuch Deutsch-Guaraní
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 Wolf Lustig: Kauderwelsch. Guaraní – Wort für Wort. Rump, Bielefeld, 2. Auflage, 2005.
  48. ↑ Guarani language, alphabet and pronunciation. Omniglot.com. Wotwołane dnja 14. februara 2015.
  49. ↑ Sorbian. Omniglot.com. Wotwołane dnja 14. februara 2015.

Žórła

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Wo guaranišćinje
  • Sebastian Nordhoff: Nomen/Verb-Distinktion im Guarani, ISSN 1615-1496, wersija w interneće (wotwołany 17. oktobra 2012; zaso namakana 28. měrca 2016) (němsce)
  • Wolf Lustig: Guarani für Paraguay Wort für Wort, Kauderwelsch Band 34, 2. Auflage 2005, ISBN 3-89416-299-6 (němsce)
  • Silvio Liuzzi, Pablo Kirtchuk: Tiempo y aspecto en Guaraní, wersija w interneće (wotwołany 23. septembra 2012; zaso namakana 14. februara 2015) (špan.)
  • Sebastian Drude: Die Personenpräfixe des Guarani und ihre lexikographische Behandlung, wersija w interneće (wotwołany 25. oktobra 2012) (němsce)
  • A. Scott Britton: Hippocrene Concise Dictionary Guaraní-English, English-Guaraní, Hippocrene Books Inc., 2005, ISBN 0-7818-1066-3
Wo Jopara
  • Guido Kallfell: Grammatik des Jopara, Gesprochenes Guaraní und Spanisch in Paraguay, Peter Lang GmbH, 2011, ISBN 978-3-631-61923-0

Wotkazy

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Wikipedia
Wikipedia
 Wikipedija w Guaranišćinje

Hlej tež

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije